Chiny

Ogród roślin leczniczych (tzw. Doktorsgarten) Uniwersytetu Aldorf. Miedzioryt z 1718r.

Dalsze penetracje dalekowschodnie rozpoczęło osiągnięcie w 1516 r. przez żeglarza de Andrade wybrzeża Chin. Dla prowadzenia handlu założyły tu swe faktorie Portugalia, Holandia, Anglia, Francja i Rosja. Zjawili się też misjonarze (jezuici), którzy poznawali kraj, uczyli się języka i pisma chińskiego, stawali się doradcami władców. W 1643 r. przybył do Makau polski jezuita Michał Boym. W czasie kilkunastoletniego pobytu nauczył się języka chińskiego, napisał kilka unikalnych dzieł o florze i faunie chińskiej, o lekach i sposobach ich przyrządzania, przedstawiał też sceny z życia ludzi.
Europa dowiedziała się wiele o Chinach, o akupunkturze, o sposobie sporządzania orzeźwiającego naparu z liści krzewu zwanego Cha ("cza", po rosyjsku "czaj") oraz o ponad 350 najważniejszych roślinach, m.in. przęśl chińska Ephedra sinica, kolcorośl chiński Smilax china, rzewień dłoniasty Rheum palmatum, cytryniec chiński Schisandra chinensis, cynamonowiec kamforowy Cinnamomum camphora, soja właściwa Glycine hispida, perełkowiec japoński Sophora japonica, rącznik pospolity Ricinus communis, sumak werniksowy Rhus vernicifera, herbata chińska Thea sinensis, uśpian robakobójczy Hydnocarpus anthelmintica, szałwia czerwonokorzeniowa Salvia miltiorrhiza, rozwar wielkokwiatowy Platycodon grandiflorum, miłorząb dwuklapowy Ginkgo biloba, aktinidia chińska Actinidia chinensis, aralia chińska Aralia chinensis, pomarańcza chińska Citrus chinensis, hurma wschodnia Diospyros kaki, żeń-szeń prawdziwy Panax ginseng. Najstarsze medyczne dzieło chińskie, zawierające m.in. przepisy stosowania ziół, zostało opracowane przez cesarza Szen-Nunga (2738-2698 p.n.Chr.) i uzupełniane w czasach późniejszych.

Karol Linneusz

Australia
Następne wielkie odkrycie geograficzne związane są z poszukiwaniem tajemniczej "terra australis". Jej niegościnne brzegi poznano na początku XVII w., jednak dopiero w 1770 r. Anglik James Cook (1728-1779), jeden z najwybitniejszych żeglarzy i odkrywców w całej historii, odkrył dla Europy jej żyzne tereny wschodnie. Na początku XIX w. uznano, że jest to kontynent i nazwano go Australią. Pokrywa ją uboga roślinność półpustynno - sawannowa, a tylko w małej części lasy eukaliptusowe. Roślinami o znaczeniu międzynarodowym są eukaliptus gałkowy Eucalyptus globulus i kilka gatunków pokrewnych oraz melaleuka skrętolistna Melaleuca alternifolia, nazwana przez Cooka "drzewem herbacianym" - ze względu na podobieństwo jej liści do krzewu herbacianego. Z liści tych roślin otrzymuje się wysoce aktywne olejki eteryczne.
W Afryce południowej i tropikalnej, intensywnie eksplorowanej przez angielskich badaczy, poznano wiele roślin leczniczych, stosowanych przez szczepy murzyńskie. Były to m.in. cola zaostrzona Cola acuminata, skrętnik wdzięczny Strophanthus gratus i gatunki pokrewne, olejowiec gwinejski Elaeis guineensis, johimba lekarska Corynanthe yohimba, bobotrutka kalabarska Physostigma venenosum, strączyniec ostrolistny Cassia acutifolia, kawa arabska Coffea arabica, tasiemecznik abisyński Hagenia abyssinica (mira), akacja senegalska Acacia senegal, bertram lekarski Anacyclus officinarium, czuwaliczka jadalna Catha edulis, bukko brzozowe Barosma betulina, aloes zwyczajny Aloe vera, aloes drzewiasty Aloe arborescens, hakorośl rozesłana Harpagophytum procumbens.

Ogrody botaniczne
Z wypraw odkrywczych, zarówno morskich jak i lądowych, przywożono do Europy m.in. nasiona i sadzonki roślin dla obserwacji ich wzrostu, rozmnażania, określenia użyteczności oraz do celów dydaktycznych. Zakładano ogrody botaniczne, kierowane przez naukowy personel. Pierwszy ogród w Europie założył profesor Buonafede w Padwie (1545), później powstał ogród roślin leczniczych w Pizie (1547), następnie w Bolonii, Leydzie, Lipsku, Heidelbergu i w Wiedniu.

W Polsce pierwszy ogród botaniczny powstał w Grodnie (1777), później powstały ogrody w Wilnie, Krakowie, Krzemieńcu i w Warszawie (1811).

Sztych Johna Haynesa z 1751 roku pokazujący plan Chelsea Physic Garden w Londynie. Ogrody botaniczne były często dołączane do uniwersytetów i szkół medycznych w celu zapewnienia surowców zarówno dla botanicznego, jak i medycznego szkolnictwa.

Stały się one ważnymi ośrodkami badawczymi i aklimatyzacyjnymi. Miały duże zasługi w upowszechnianiu roślin użytkowych.

Systematyka
Zwiększająca się liczba poznawanych roślin wymagała naukowej klasyfikacji. Pierwszy, akceptowany powszechnie system, opracował szwedzki botanik i lekarz Karol Linneusz (1707-1778), grupując rośliny na podstawie pokrewnych cech (systematyka) i nadając im podwójne nazwy łacińskie - rodzajową i gatunkową. W 1753 r. ukazało się podstawowe dzieło "Species plantarum", w którym autor sklasyfikował dziesięć tysięcy roślin. W sto lat później znano już sto tysięcy roślin wyższych.

Obecnie opisano już około czterysta tysięcy roślin - nie licząc podgatunków, odmian uprawowych i mieszańców. W liczbie tej mieści się około trzydzieści pięć tysięcy roślin leczniczych.

W Polsce i na Niżu Środkowoeuropejskim sklasyfikowano około trzy tysiące roślin, w tym około sześćset leczniczych.

Mikroświat
Oprócz świata roślinnego , dostępnego gołym okiem, istnieje bogaty mikroświat, dostępny okiem wyposażonym w mikroskop optyczny. W 1590 r. Holender van Janssen skonstruował prototyp mikroskopu, wielokrotnie później udoskonalany, umożliwiający obserwację różnych obiektów roślinnych, np. pyłków, zarodników, glonów jednokomórkowych i innych, a także zwierzęcych, np. licznych pierwotniaków. Do naukowych badań budowy tkanek roślinnych wykorzystał mikroskop Anglik R. Hook, wydając dzieło "Mikrografia" (1665), po nim H. Malpighi wydał "Anatomie plantarum" (1675), a N. Grew "Anatomy of plants" (1682) - obie prace ozdobione pięknymi miedziorytami. Bogaty świat mikroskopijnych tworów jest obecnie bardzo dobrze poznany. W Polsce świetnym badaczem był Jan Muszyński (1884-1957), profesor farmakognozji i hodowli roślin leczniczych Uniwersytetu Wileńskiego, po wojnie Uniwersytetu Łódzkiego. Wybitny popularyzator ziołolecznictwa w Polsce, który stworzył własną szkołę farmakognostów, jego uczniem był m.in. autor niniejszego opracowania. Prof. Muszyński napisał około 300 prac z farmakognozji, zielarstwa i historii fitoterapii, m.in. przeznaczonego dla studentów farmacji "Podręcznika mikroskopowego rozpoznawania surowców lekarskich" (Warszawa 1926), "Farmakognozji" (1957), "Ziołolecznictwa i leków roślinnych".

Od empirii do nauki
Doniosłym wydarzeniem były próby izolowania z materiału roślinnego związków chemicznych o właściwościach leczniczych. Pierwszym był szwedzki aptekarz C. W. Scheele (1742-1786), który otrzymał kwas jabłkowy, cytrynowy, szczawiowy, mlekowy i galusowy. Niemiecki aptekarz F. W. Sertürner wykrył w 1804 r. obecność morfiny w opium. Fakt ten wyznacza bardzo ważną granicę w badaniu roślin, sygnalizuje bowiem zmierzch okresu empirycznego stosowania roślin i ich przetworów dla ludzi i zwierząt oraz otwiera okres naukowych dociekań nie tylko składu chemicznego, lecz również właściwości farmakologicznych, toksykologicznych i ich kompleksów. Okres ten będzie tematem osobnego opracowania.

doc. dr hab. farm. Aleksander Ożarowski
Dla "Panacei" - Warszawa, 28 maja 2002 r.

„Flora Sinensis” Michała Boyma z 1656 roku

Piśmiennictwo
Breckenridge J. D. The schools of Salerno-Medical and Artistic. J. Amer. Med. Ass. 216 (1971), 105-110; [red.] Brzeziński T. Historia medycyny. Wyd. PZWL, Warszawa 1988; [red.] Jędrzejko K. Zarys wiedzy o roślinach leczniczych. Wyd. Śląska Akademia Medyczna, Katowice 1997; Lewis W. H., Elvin-Lewis P. F. Medical botany. Ed. J. Wiley & Sons, New York 1977; Mała encyklopedia kultury antycznej. Wyd. PWN, Warszawa 1990; Münch Z. Antike Weltanschaung und Medizin. II-Galen, Mediziner und Philosoph, Hippocrates, 37 (1966), 526-530; Oliver-Bever B., Pharmacognosie de l'epoque pharaonique. Quart. J. Crude Drug, Res. 5 (1965), 853-876; Ożarowski A. Rośliny lecznicze i ich substancje czynne, ratujące zdrowie. "Aptekarz", nr 5 (1977), ss. 193-208; Pharmacy through the ages. Ed. Farmitalia, Parma 1987; Rembieliński R., Kuźnicka B. Historia farmacji. Wyd. PZWL, Warszawa 1987; Roi J., Traité des plantes medicinales chinoises. Ed. P. Lechevalier, Paris 1955; Thorwald J. Dawna medycyna, jej tajemnice i potęga. Wyd. Ossolineum, Wrocław 1990.

Michał Piotr Boym (1612 Lwów 22 VIII 1659 prow. Guanxi). Jezuita - misjonarz, przyrodnik, wybitny badacz Chin. Do zakonu wstąpił jako 19-latek, dziesięć lat później przyjął święcenia kapłańskie. W 1641 r. udał się z Portugalii na misję do Azji wschodniej. Przez Mozambik dotarł do chińskiego Makau. Wybrzeża Mozambiku opisał w dziele "Boym Polono Missa Mozambico, Januario 11", ilustrując je rysunkami roślin i zwierząt. Pracował najpierw na wyspie Hajnan, potem podróżował po południowych i środkowych Chinach. Przez pewien czas przebywał na dworze cesarza Yongli, ostatniego z dynastii Ming. W czasie najazdu mandżurskiego na Chiny cesarz wysłał go (przez Wietnam, Indie, Persję, Mezopotamię i Antolię) z poselstwem do papieża, gdzie zabiegał o pomoc w obronie przed Mandżurami. Był to rok 1652. Cztery lata później udał się ponownie w podróż do Chin, przez Indie, Syjam (Tajlandię) i Tonkin. Zmarł już w Chinach, przed dotarciem do celu podróży.
Był autorem licznych rozpraw naukowych z dziedziny geografii, przyrody, medycyny i filozofii chińskiej. Część z nich pozostała do dziś w rękopisach. Jako pierwszy na świecie wydał w europejskim języku opis roślinności Chin i innych krajów Dalekiego Wschodu ("Flora Sinensis" 1656) oraz dzieło poświęcone chińskiej medycynie ("Clavis medica ad chinarum doctrinam de pulsibus" 1658). Jest autorem atlasu Chin, ilustrowanego własnymi rysunkami roślin i zwierząt. Część prac Boyma wydał pod swoim nazwiskiem A. Cleyer ("Specimen medicinae sinicae" 1682).
Prace polskiego jezuity należały do podstawowych w tamtych czasach i były wykorzystywane przez wielu wybitnych uczonych, m.in. G. W. Leibnitza.