Serdecznik pospolity
- leczy serce i nerwy
Serdecznik pospolity Leonurus cardiaca L. jest
gatunkiem z rodziny Lamiaceae (dawniej Labiatae),
rozpowszechnionym w Europie i w Azji.
W Polsce występuje na niżu i pogórzu. Introdukowany
również w Ameryce Płn. Nazwa rodzajowa gatunku
pochodzi z greki (leon - lew i eura - ogon). Można ją
wiązać z budową kwiatu, dla której charakterystyczna
jest zwisająca dolna warga. Nazwa gatunkowa cardiaca
wynika z głównego zastosowania surowca: w zaburzeniach
pracy serca. Surowcem jest bowiem ziele Leonuri
cardiacae herba, znane ze swego leczniczego wpływu
na układ sercowo-naczyniowy i nerwowy. Występują
też nazwy tradycyjne: gęsia stopa lub ogon niedźwiedzi
Bärenschweif (niem.), Motherwort (ang.).
Serdecznik pochodzi prawdopodobnie z Syberii - skąd
w średniowieczu został sprowadzony do Europy przez
ludy azjatyckie, podczas ich wędrówek na zachód.
W starożytności ziele serdecznika opisywane było przez
Dioskuridesa i Teofrasta – jako lekarstwo na dolegliwości
trawienne. Dopiero później odkryto jego wpływ
na serce i układ krążenia.
W XVI w. wymienione jako surowiec leczniczy przez
Fuchsa, Matthiolusa i Lonicerusa. Potem serdecznik
popadł w zapomnienie. Został ponownie doceniony,
jako roślina o istotnej aktywności biologicznej, dopiero
około 1930 roku [1, 2, 3].
Naturalnym siedliskiem serdecznika są przydroża, rumowiska,
suche pastwiska, zwłaszcza stanowiska słoneczne
i bogate w wapń.
Jest byliną o krótkim, poziomym kłączu, wytwarzającą
wzniesione, rozgałęzione łodygi, dorastające do
150 cm. Są sztywne, w środku puste, czterokanciaste,
często czerwono-fioletowo nabiegłe. Liście dolne mają
budowę dłoniastosieczną, górne trójsieczną. Kwiaty,
charakterystyczne dla rodziny Lamiaceae, są dwuwargowe,
biało-różowe, siedzące, zebrane w nibyokółki
w kątach liści, na pędach głównych i bocznych. Owocem
są jednonasienne rozłupki, powstałe przez rozpad czterorozłupni.
Na wszystkich częściach rośliny występują
włoski okrywające, które nadają jej srebrzystą barwę.
Kwitnie od czerwca do września. Surowcem jest ziele
zebrane w początkowym okresie kwitnienia, gdy pędy
są mniej sztywne, a kielichy kwiatowe mniej kłujące.
Zbiera się pędy boczne oraz szczytowe części pędów
głównych do 25-40 cm, jak również liście odziomkowe.
Ziele suszy się w warunkach naturalnych lub w suszarniach,
w temperaturze do 35°C [3, 4, 5].
Według FP IX ziele serdecznika powinno
zawierać nie mniej niż 0,2% flawonoidów
w przeliczeniu na hiperozyd. Tożsamość
surowca potwierdza się badaniami makroi
mikroskopowymi oraz chromatografią
cienkowarstwową wyciągu, w którym po
rozwinięciu obserwuje się na chromatogramie,
po wywołaniu roztworem dimetyloaminobenzaldehydu,
szaroniebieskie plamy świadczące o obecności irydoidów.
Skład chemiczny
Charakterystycznymi dla surowca związkami są alkaloidy pirolidynowe, takie jak stachydryna oraz diastereoizomery 4-hydroksystachydryny: betonicyna i turycyna [1, 6, 7]. Do grupy alkaloidów, zawierających azot poza pierścieniem, należy pochodna guanidyny, leonuryna [8]. W surowcu występuje również amina czwartorzędowa, cholina [1].
Ważną grupą związków są terpeny. Należą do niej monoterpeny, o charakterze irydoidów glukozydowych (leonuryd=ajugol, ajugozyd, galidrozyd, reptozyd) [9, 10], diterpeny typu klerodanu, labdanu (m.in. leokardyna, 15-O-etylleopersyna C, 15-O-metylleopersyna C), furanolabdanu (19-hydroksygaleopsyna), prefuranolabdanu (leosibirycyna, 19-acetoksypregaleopsyna) [11-15] i triterpeny: kwas ursolowy i oleanolowy [16-18].
W surowcu wykazano obecność flawonoidów (m.in. rutozydu, kwercytryny, hiperozydu, astragaliny, witeksyny, izowiteksyny) [19, 20] i glikozydu fenylopropanoidowego, lawandulifoliozydu [21]. W zielu serdecznika występują również kwasy fenolowe (chlorogenowy, rozmarynowy) [1, 20], a także kawowy, p-kumarowy, p-hydroksybenzoesowy, wanilinowy, ferulowy [22] i 4-rutynozyd kwasu kawowego [23], garbniki [16], olejek eteryczny w śladowych ilościach [24] i fitosterole (głównie ß-sitosterol i stigmasterol) [25].
Wyizolowano też z surowca trzy glikozydy o gorzkim smaku, budową przypominające glikozydy nasercowe typu bufadienolidu, występujące m.in. w cebuli morskiej, różniące się, według autorów, brakiem jednego wiązania w 6-członowym pierścieniu laktonowym [26]. Żadne z późniejszych badań nie potwierdziły jednak obecności tych związków w zielu serdecznika.
Badania farmakologiczne
potwierdzają działanie przeciwbakteryjne różnych
wyciągów z ziela serdecznika – w stosunku do gronkowca
złocistego Staphylococcus aureus [27], umiarkowanie
przeciwko zarodźcowi malarii Plasmodium
falciparum [15, 28], także działanie hamujące rozwój
wirusa kleszczowego zapalenia mózgu tick-borne
encaphalitis virus [29].
W kilku badaniach in vitro wykazano działanie antyoksydacyjne
wyciągów z ziela serdecznika, które może
odgrywać istotną rolę w ochronnym wpływie surowca
na serce i układ krążenia.
Za efekt przeciwutleniający odpowiadają głównie
związki polifenolowe, w tym flawonoidy i kwasy fenolowe
[20, 30-33].
Działanie antyarytmiczne ekstraktu z surowca może
wynikać z blokady kanałów wapniowych i potasowych,
prowadząc do wydłużenia podstawowego cyklu pracy
serca, a także zwiększania przepływu wieńcowego [34].
Za działanie hipotensyjne, potwierdzone badaniami
na zwierzętach (szczury), odpowiedzialny może być
lawandulifoliozyd, który oprócz działania hipotensyjnego,
zmniejszał częstość akcji serca [21].
W badaniach na szczurach, z zastosowaniem modelu
zawału mięśnia sercowego i udaru niedokrwiennego
mózgu, wykazano działanie kardio- i neuroprotekcyjne
syntetycznej leonuryny. Jak wynika z przeprowadzonych
eksperymentów, mechanizm działania tego alkaloidu
oparty jest głównie na zdolności do ograniczenia
tworzenia reaktywnych form tlenu, przez co utrzymane
jest prawidłowe funkcjonowanie mitochondriów oraz
błon komórkowych, w efekcie następuje zahamowanie
procesu apoptozy [35-36].
Działanie przeciwbólowe wodno-etanolowego ekstraktu
z ziela serdecznika wykazano podczas testu „gorącej
płytki” (53°C), przeprowadzonego na myszach [37].
W innym eksperymencie wykazano działanie przeciwbólowe
wyizolowanych z surowca związków diterpenowych
typu furanolabdanu, które w dawce 10 mg/kg (myszy),
silniej hamowały skurcze brzucha, wywołane kwasem
octowym, w porównaniu z równolegle podanym
paracetamolem lub kwasem acetylosalicylowym [38].
W badaniach in vitro, w których zastosowano model
wybuchu tlenowego (respiratory burst) neutrofili, udowodniono
działanie przeciwzapalne kwasu ursolowego,
wyizolowanego z ziela serdecznika [17].
W badaniach in vitro wykazano wpływ kurczący mięśniówkę
macic, pochodzących od myszy i szczurów,
alkaloidu leonuryny, wyizolowanego z ziela innego
gatunku z rodzaju Leonurus, serdecznika chińskiego
Leonurus artemisia, jednocześnie wpływ spazmolityczny
na mięśnie gładkie żyły wrotnej szczurów [39-40].
Udowodniony wpływ na macicę jest jednocześnie
przeciwwskazaniem do stosowania wyciągów z ziela
serdecznika u kobiet w ciąży.
Olejowy ekstrakt z ziela serdecznika LOE, bogaty w
irydoidy (0,15 mg w 300 mg LOE) wywoływał efekt
hipotensyjny u osób chorujących na nadciśnienie [41].
Ziele serdecznika jest skutecznym środkiem sedatywnym,
a jego działanie porównywane jest do przetworów
z korzenia kozłka lekarskiego Valeriana officinalis
[42-43]. Silniejsze działanie hamujące ośrodkowy układ
nerwowy, w porównaniu z nalewką z korzenia kozłka,
obserwowano po podskórnym podaniu nalewki z ziela
serdecznika [44].
Podawanie przez 10 dni nalewki z ziela serdecznika
i tofizopamu (pochodna benzodiazepiny) pacjentom
z objawami lęku, spowodowało, w porównaniu
z placebo, zmniejszenie uczucia niepokoju oraz poprawę
zdolności do rozróżniania kolorów (zwiększonemu
uczuciu niepokoju towarzyszy ograniczenie zdolności
siatkówki do rozróżniania barw). Efekt anksjolityczny
pochodnej benzodiazepiny utrzymywał się jednak
dłużej (do miesiąca po zaprzestaniu stosowania) [45].
Słabsze, w porównaniu z melatoniną, działanie anksjolityczne
nalewki z ziela serdecznika, potwierdzono w
badaniu z udziałem pacjentów z objawami niezbyt nasilonego
lęku i depresji [46]. Ekstrakt olejowy z ziela
serdecznika (LOE), poza działaniem hipotensyjnym,
wykazywał efekt anksjolityczny i uspokajający u pacjentów
z nadciśnieniem oraz zaburzeniami snu i niepokojem.
U chorych zauważono poprawę nastroju,
zmniejszenie zmęczenia i bólu głowy oraz ograniczenie
chwiejności emocjonalnej [41].
W podwójnie ślepym, randomizowanym badaniu klinicznym
wykazano działanie sedatywne tabletek, zawierających
ziele serdecznika (50 mg), korzeń kozłka
(170 mg), liście melisy (50 mg) i szyszki chmielu (50 mg)
– w porównaniu z placebo (tabletki zawierające 5 mg
korzenia waleriany). Grupę badaną stanowiło 50 mężczyzn
(średni wiek 45,6), cierpiących na zespół odstawienia
alkoholowego. Preparat poprawiał jakość snu,
zmniejszał częstość przebudzeń i koszmarów w porównaniu
z placebo, powodował jednak uczucie senności
następnego dnia [47].
Różne zastosowania
Ziele serdecznika jest tradycyjnie stosowane w chorobach
serca, szczególnie o podłożu nerwowym, w nadciśnieniu
oraz pomocniczo w łagodzeniu objawów towarzyszących
nadczynności tarczycy, takich jak palpitacje
serca i tachykardia [43, 48].
Ziele stosuje się też w stanach skurczowych mięśni gładkich
przewodu pokarmowego i w zaburzeniach trawienia,
z którymi związane są takie objawy, jak bóle brzucha,
wzdęcia oraz zaparcia nawykowe. Wykorzystywane
jest też w łagodnych biegunkach, niekiedy jako środek
moczopędny i hipoglikemizujący [2]. Surowiec wykorzystywany
jest też w schorzeniach ginekologicznych,
w tym w zaburzeniach o podłożu nerwowym, towarzyszących
okresowi klimakterium, w bolesnym miesiączkowaniu
ze względu na działanie spazmolityczne oraz
jako środek pobudzający miesiączkowanie emmenagogum,
także dla ułatwiania wydalenia łożyska i przyspieszania
zwijania macicy po porodzie [48].
Ze względu na działanie przeciwbakteryjne i przyspieszające
gojenie ran, napary z ziela serdecznika stosowane
są tradycyjnie do przemywań zranień, otarć naskórka
i w oparzeniach. Świeży sok, wyciśnięty z młodych
kwitnących wierzchołków pędowych, uważany jest za
skuteczniejszy od naparu i nalewki [2-3, 49].
Napar z ziela serdecznika przygotowuje się zwykle
z 1 łyżki (około 2 g) ziela w 100 ml wody, które pije się
2-3 razy dziennie.
Nalewkę, uzyskaną w wyniku maceracji surowca 25%
etanolem (stosunek surowca do rozpuszczalnika 1:5),
przyjmuje się w ilości 4-10 ml. Wyciąg płynny (25%
etanol, stosunek surowca do wyciągu 1:1) 2-4 ml, 3 razy
dziennie [50].
Ziele serdecznika jest łączone z kwiatostanem i owocem
głogu, zielem skrzypu, żarnowca, rdestu ptasiego,
nawłoci, fiołka trójbarwnego, nostrzyka; z surowcami
o działaniu uspokajającym: liść melisy, szyszki chmielu,
korzeń kozłka, kwiat lawendy, korzeń arcydzięgla;
rozkurczającym mięśnie gładkie przewodu pokarmowego:
kwiat rumianku, owoc kminku, ziele dziurawca.
Ziele serdecznika jest składnikiem preparatów roślinnych,
zalecanych w chorobach serca wieku podeszłego,
związanych ze zmniejszoną kurczliwością mięśnia
sercowego, niewydolnością wieńcową, zaburzeniami
rytmu serca na tle nerwicowym, czy też typowo uspokajających.
Wyciąg z ziela serdecznika, w połączeniu
z wyciągiem z kłącza pluskwicy groniastej oraz z ziela
tasznika, są składnikami płynu doustnego łagodzącego
objawy związane z okresem menopauzy.
Zweryfikowane naukowo
Za zróżnicowane działanie biologiczne ziela serdecznika
odpowiedzialne mogą być związki należące do grupy
terpenów (irydoidy, diterpeny i kwas ursolowy), alkaloidów
(leonuryna) i fenylopropanoidów (lawandulifoliozyd),
synergistycznie ze związkami należącymi do
innych grup chemicznych.
W badaniach farmakologicznych potwierdzono ostatecznie
wpływ ziela serdecznika na układ sercowo-naczyniowy
oraz nerwowy. Także kardio- i neuroprotekcyjne
oraz uterotoniczne działanie leonuryny i przeciwzapalne
kwasu ursolowego. Udowodniono działanie
przeciwdrobnoustrojowe, antyoksydacyjne i przeciwbólowe
wyciągów z ziela.
Badania farmakologiczne ziela serdecznika uzasadniają
jego tradycyjne zastosowanie w chorobach serca na tle
nerwowym. Wydaje się, że te cenne właściwości nie są
jednak w pełni wykorzystywane.
mgr farm. Katarzyna Wojtyniak
prof. dr hab. n. farm. Irena Matławska dr Marcin Szymański
Prof. dr hab. n. farm. Irena Matławska pracowała od 1966 w Katedrze i Zakładzie
Farmakognozji AM w Poznaniu jako asystent i adiunkt. Od 1997 jest kierownikiem
Katedry. Autorka prac doświadczalnych w zakresie izolacji i identyfikacji flawonoidów,
kwasów fenolowych, a także niektórych aktywności biologicznych. Także prac
poglądowych na temat wykorzystania surowców roślinnych w lecznictwie. Współautorka
skryptów z farmakognozji dla studentów farmacji.
Dr n. roln. Marcin Szymański jest od 2011 asystentem w Katedrze i Zakładzie
Farmakognozji UM w Poznaniu, zajmuje się badaniem wpływu zanieczyszczenia
środowiska na zawartość niektórych związków czynnych w roślinach leczniczych.
Mgr farm. Katarzyna Wojtyniak jest absolwentką Wydziału Farmacji Uniwersytetu
Medycznego w Poznaniu (2011). Pracę magisterską przygotowała w Katedrze
i Zakładzie Farmakognozji.
|
Piśmiennictwo:
[1] Reuter G., Diehl H.J. Arzneipflanzen der Gattung Leonurus
und ihre Wirkstoffe. Pharmazie 1970/25:586-
88; [2] Ożarowski A., Jaroniewski W. Rośliny lecznicze i
ich praktyczne zastosowanie. IWZZ, Wwa 1987, 346-48;
[3] Rumińska A., Ożarowski A. Leksykon roślin leczniczych.
PWRiL, Wwa 1990, 455; [4] Kwaśniewska J. i wsp.
Poradnik zbieracza ziół. WPLiSpoż., Wwa 1956, 160-61;
[5] Borkowski B. Zarys farmakognozji. PZWL, Wwa 1974,
613-18; [6] Eijk J.L. Phytochemical investigation of Leonurus
cardiaca and Senecio vulgaris. Pharma. Weekblad
1952/87:38-41; [7] Romanowski H. Wyodrębnienie
i analiza substancji alkaloidowej z ziela serdecznika (Leonurus
cardiaca L.) metodą chromatograficzną. Acta Pol.
Pharm. 1960/XVII(1):13-22; [8] Gulubov A.Z, Chervenkova
V.B. Structure of alkaloids from Leonurus cardiaca.
Nauch. Tr. Vissh. Predagog. Inst. Plovdiv. Mat. Fiz. Khim.
Biol. 1970;8(1):129-32; [9] Weinges K., Kloss P., Henkels W.
Naturstoffe aus Arzneipflanzen, XVIII Isolierung und Konstitutionsaufklärung
eines neuen C15-Iridoidglucosids aus
Leonurus cardiaca L. Justus Liebigs Annalen der Chemie
1973/4:566-72; [10] Wichtl M. Herbal drug and phytopharmaceuticals.
A handbook for practice on scientific basis.
Scientific Publishers, Stuttgart 2004/333-34; [11] Brieskorn
C.H., Hofmann R. Labiatenbitterstoffe: ein Clerodanderivat
aus Leonurus cardiaca L. Tetrahedron Letters
1979/27:2511-12; [12] Malakov P.Y. i wsp. The structure of
leocardin, two epimers of a diterpenoid from Leonurus cardiaca,
Phytochemistry 1985/24:2341-43; [13] Knöss W.,
Zapp J., Accumulation of furanic labdane diterpenes in
Marrubium vulgare and Leonurus cardiaca. Planta Med.
1998/64:357-61; [14] Papanov G.Y. i wsp. A prefuranic labdane
diterpene from Leonurus cardiaca. Phytochemistry
1998/47(6):1149-51; [15] Agnihotri V.K. i wsp. New labdane
diterpenes from Leonurus cardiaca. Planta Medica
2008/74:1288-90; [16] Hänsel R. i wsp. Hagers Handbuch.
Der Pharmazeutischen Praxis, Band 5. Springer-Verlag,
Berlin, Heidelberg, Germany 1993/645-54; [17] Ali M.S. i
wsp. Ursolic acid: A potent inhibitor of superoxides produced
in the cellular system. Phytother. Res. 2007/2:558-61;
[18] Janicsák G. i wsp. Study of the oleanolic and ursolic
acid contents of some species of the Lamiaceae. Bioch. Syst.
Ecol. 2006/34:392-96; [19] Kartnig T., Gruber A., Menzinger
S. Flavonoid-O-glycosides from the herbs of Leonurus
cardiaca. J. Nat. Prod. 1985/48(3):494-507; [20] Bernatoniene
J. i wsp. The comparison of anti-oxidative kinetics
in vitro of the fluid extract from maidenhair tree, motherwort
and hawthorn. Acta Pol. Pharm. 2009/66(4):415-21;
[21] Miłkowska-Leyck K. i wsp. Pharmacological effects
of lavandulifolioside from Leonurus cardiaca. J. Ethnopharmacol.
2002/80:85-90; [22] Wojtyniak K. Praca magisterska:
Związki fenolowe w zielu serdecznika Leonurus
cardiaca, Poznań 2011; [23] Tschesche R. i wsp. Caffeic
acid 4-rutinoside from Leonurus cardiaca. Phytochemistry
1980/19:2783; [24] Mockutë D. i wsp. Storage-induced
changes in essential oil composition of Leonurus cardiaca
plants growing in Vilnius and of commercial herbs.
Chemija 2005/16(2):29-32; [25] Senatore F. i wsp. Sterols
from Leonurus cardiaca L. in different geographical areas.
Herba Pol. 1991/37(1):3-7; [26] Schultz O.E., Haack H.J.
Isolierung und Versuche zur Konstitutionsaufklärung von
drei Bitterstoffglykosiden aus Leonurus cardiaca. 2 Mitteilung,
Arzneimittelforschung 1961/11:975-78; [27] Sattar
A.A. i wsp. Chemical composition and biological activity
of leaf exudates from some Lamiaceae plants. Pharmazie
1995/50(1):62-65; [28] Tasdemir D. i wsp. Evaluation
of antiprotozoal and plasmodial enoyl-ACP reductase inhibition
potential of turkish medicinal plants. Phytotherapy
Research 2005/19:162-66; [29] Fokina G.I. i wsp. Experimental
phytotherapy of tick-borne encephalitis. Voprosy
Virusologii 1991/36(1):18-21; [30] Matkowski A., Piotrowska
M. Antioxidant and free radical scavenging activities
of some medicinal plants from the Lamiaceae. Fitoterapia
2006/77(5):346-53; [31] Masteiková R. i wsp. Antioxidant
activity of tinctures prepared from hawthorn fruits
and motherwort her. Ceská Slov. Farm. 2008/57(1):35-
38; [32] Matkowski A. Antioxidant activity of herb extracts
from five medicinal plants from Lamiaceae, subfamily Lamioideae.
J. Med. Plants Res. 2008/2(11):321-30; [33] Jafari
S. i wsp. Determination of total phenolic and flavonoid
contents of Leonurus cardiaca L. in compare with antioxidant
activity. Res. J. Biol.Scien. 2010/5(7):484-87; [34] Ritter
M. i wsp. Cardiac and electrophysiological effects of primary
and refined extracts from Leonurus cardiaca L. (Ph.
Eur.). Planta Med. 2010/76(6):572-82; [35] Liu X.H. i wsp.
Leonurine improves ischemia-induced myocardial injury
through antioxidative activity. Phytomed. 2010/17:753-
59; [36] Qi J. i wsp. Neuroprotective effects of leonurine
on ischemia/reperfusion-induced mitochondrial dysfunctions
in rats cerebral cortex. Biolog. & Pharm. Bull.
2010/33(12):1958-64; [37] Szocs D. i wsp. Antinociceptive
effect of some Lamiaceae-species and their interactions
with naloxone and verapamil. Fund. & Clin. Pharmacol.
1999/13(1):211; [38] Brand K. i wsp. Antinociceptive effect
of furanic labdane diterpenes. Arch. Pharm. 1999/331(2):6;
[39] Yeung H.W. i wsp. The structure and biological effect
of leonurine. A uterotonic principle from the Chinese drug,
I-mu Ts’ao. Planta Med. 1977/31(1):51-56; [40] Chen Z.S.
Leonurine, an alkaloid from Leonurus artemisia, induces
contraction in mouse uterine smooth muscle but relaxation
in vascular smooth muscle of rat portal vein. Biomed.
Res. 2000/11(2):209-12; [41] Shikov A.N. i wsp. Effect of
Leonurus cardiaca oil extract in patients with arterial hypertension
accompanied by anxiety and sleep disorders. Phytother.
Res. 2010/25(4):540-43; [42] Ożarowski A. i wsp.
Leki roślinne. Informator. Herbapol, Wwa 1978/200-01;
[43] Weiss R.F. Herbal Medicine. AB Arcanum. Gothenburg,
Sweden 1988/186-87; [44] Polyakov N.G. Investigation into
biological activity of valerian and motherwart (Leonurus)
tinctures on rabbits. Farmakol. Toksikol. 1962/25:423-
27; [45] Ovanesov K.B. The effect of tofisopam and tinctura
leonuri on the color-discrimination function in young
humans. Eksperimentalnaja i Klinicheskaja Farmakologija
2005/68(3):56-59; [46] Ovanesov K.B. i wsp. Effects
of melatonin and motherwort tincture on the emotional
state and visual functions in anxious subjects. Eksp. Klin.
Farmakol. 2006/69(6):17-19; [47] Widy-Tyszkiewicz E.,
Schminda R. A randomized double blind study of sedative
effects of phytotherapeutic containing valerian, hops, balm
and motherwort versus placebo. Herba Pol. 1997/43:154-
59; [48] Blumenthal M. i wsp. Herbal Medicine Expanded
Commission E Monographs. American Botanical Council.
Austin, Texas, USA 2000/267-9; [49] Sarwa A. Wielki leksykon
roślin leczniczych. KiW, Wwa 2001/229-30; [50] Bradley
P.R. British Herbal Compendium, Vol 1. British Herbal
Medicine Association, Bournemouth 1992/161-62.
|