Zastosowanie w lecznictwie
ziela przęśli

Rodzaj przęśl Ephedra liczy około 65 gatunków. Są to dwupienne krzewy, wiecznie zielone. Wydzielają żywiczny zapach i mają wyraźnie gorzki smak. Są gęsto rozgałęzione, wysokość 1,5-2,5 m. Kseromorficznie zbudowane, z podziemnymi rozło gami lub bez nich, często pokładają się na ziemi. To także pnącza. Liście wykształcone są w formie błoniastych łusek lub pochewek zrośniętych u nasady. Mają wzniesione, zielone, asymilujące pędy (drewno wtórne posiada naczynia), pokryte w dolnej części szarą korą. Kwiaty zebrane są w szyszkowate kwiatostany, na krótkich pędach bocznych. Kwiaty męskie składają się z 1 pręcika i okwiatu złożonego z 2 zrośniętych listków. Kwiaty żeńskie zbudowane są z 2 łusek (okwiat) i zalążka z rurkowato wyciągniętym integumentem (osłonką). Wydzielają krople zapylające, które chwytają pyłek. Są wiatropylne i (rzadziej) owadopylne. Dojrzałe nasiona otoczone są mięsistymi i żywo zabarwionymi (czerwonymi) przysadkami, co upodobnia je do owoców okrytozalążkowych. Przęśle występują w suchym klimacie, na dużym obszarze, głównie na półkuli północnej, w południowej Europie, północnej Afryce, południowo-zachodniej i centralnej Azji, południowo-zachodniej Ameryce Płn. oraz w Ameryce Pd., na południe do Patagonii. Do celów leczniczych najczęściej są wykorzystywane przęśl dwukłosowa Ephedra distachya L., przęśl skrzypowata Ephedra equisetina Bunge, przęśl chińska Ephedra sinica Stapf., przęśl średnia Ephedra intermedia Scher. et Mey. Niekiedy stosowane są też inne, amerykańskie gatunki przęśli – Ephedra californica, Ephedra nevadensis, Ephedra torreyana, Ephedra trifurca, Ephedra viridis. Także azjatyckie: Ephedra gerardiana, Ephedra procera.

Surowiec
Według Suplementu 6.7 Farmakopei Europejskiej (European Pharmacopea) ziele przęśli Ephedrae herba to surowiec, którego dostarczają przęśl chińska Ephedra sinica Stapf, przęśl pośrednia Ephedra intermedia Schrenk et C.A.Mey, przęśl skrzypowata Ephedra equisetina BUNGE. W suszonym zielu powinno się znajdować co najmniej 1,0% efedryny.

Przęśl
Ephedra
zawiera sześć różnych alkaloidów, pochodnych amin aromatycznych, o różnych proporcjach zależnych od odmiany. Są to L-efedryna, d-pseudoefedryna, 1-N-metyloefedryan, d-N-metylopseudoefedryna, 1-norefedryna, i d-norpseudoefedryna. Surowiec zawiera też garbniki i saponiny. Zawartość alkaloidów w różnych gatunkach waha się od 0,1 do 2%. Przęśl chińska może zawierać nawet 3% alkaloidów (90% to L-efedryna). Efedrynę wyizolował Nagajoshi Nagai w roku 1887, do lecznictwa została wprowadzona w roku 1921 przez Ko Kuei Chen i Carla F. Schmidta. Efedryna występuje także w cisowatych Taxace, np. w cisie pospolitym Taxus baccata oraz, w małych ilościach, w innych jeszcze roślinach.

Spasmolyticum
Stimulans
Efedryna jest związkiem zaliczanym do grupy amin sympatomimetycznych (sympathomimetica), dobrze wchłanianym z przewodu pokarmowego. Wykazuje wielokierunkowe oddziaływanie farmakologiczne. Posiada zdolność pobudzania obwodowych receptorów ?- i ß-adrenergicznych, ułatwia uwalnianie noradrenaliny z adrenergicznych struktur persynaptycznych. Wywołuje wzrost ciśnienia tętniczego krwi poprzez obkurczenie obwodowych i jelitowych naczyń krwionośnych, pobudza ośrodki bodźcotwórcze.

Efedryna działa podobnie jak adrenalina, ale słabiej, dłużej i wolniej.

Po podaniu doustnym nie ulega unieczynnieniu w przewodzie pokarmowym. Podana dożylnie podnosi ciśnienie krwi na około 20 minut. Obniża napięcie mięśni gładkich, zwłaszcza oskrzeli, przewodu pokarmowego i pęcherza moczowego. Rozszerza drogi oddechowe (tchawica, oskrzela), powoduje pogłębienie oddechu. Hamuje ruchy perystaltyczne jelit. Kurczy zwieracz pęcherza moczowego, hamując opróżnianie pęcherza. Efedryna (także wyciągi z przęśli) działa ino- i chronotropowo dodatnio na mięsień sercowy, podwyższa w istotny sposób objętość minutową serca i przyspiesza jego czynność. Silniej zwęża naczynia żylne niż tętnicze. Zmniejsza przepływ krwi w narządach trzewnych, zwiększa przepływ przez tętnice wieńcowe, mózgowe i zaopatrujące mięśnie prążkowane. Rozszerza źrenice.
Efedryna pobudza ośrodkowy układ nerwowy, wyzwala bodźce psychiczne wyraźniej niż adrenalina. Działa ośrodkowo pobudzająco, a obwodowo sympatykotonicznie. Pobudza korę mózgową, powoduje podniecenie psychiczne, silnie pobudza ośrodki wegetatywne, zwłaszcza ośrodek naczynioruchowy i oddechowy. Zwiększa gotowość i chęć do pracy psychicznej. Ułatwia zdolność postrzegania, zapamiętywania oraz kojarzenia zdarzeń. Wzmaga napięcie mięśni szkieletowych, efektywnie zwiększa wydolność fizyczną.
Zwiększa odbiór doznań seksualnych, pobudza wzwód prącia i łechtaczki, wzmaga i wydłuża skurcze ejakulacyjne podczas wytrysku nasienia, wydłuża czas erekcji.
Zmniejsza łaknienie, zwiększa przemianę materii oraz przyspiesza tempo metabolizmu tkanki tłuszczowej. Pomaga utrzymać szybkie tempo przemiany materii, dzięki stymulowaniu konwersji nieaktywnej formy hormonu tarczycy T4 w postać aktywną T3. Indukowanie metabolizmu tkanki tłuszczowej w procesie termogenezy oraz działanie pobudzające efedryny są wynikiem jej zdolności do pobudzania wydzielania katecholamin: adrenaliny i noradrenaliny. Obie te substancje przyspieszają uwalnianie tłuszczu z komórek tłuszczowych i pobudzają układ nerwowy. Proces termogenezy spada jednak gwałtownie po kilku tygodniach. Najlepszy efekt stosowania efedryny obserwujemy, gdy naturalne tempo metabolizmu jest bardzo niskie lub jest zmniejszone stosowaniem diety. Efedryna powoduje efekt utraty wagi, zwłaszcza gdy jest stosowana łącznie z kofeiną i teofiliną. Po kilkakrotnym podaniu efedryny per os występuje zjawisko tachyfilaksji – stopniowego osłabienia odpowiedzi biologicznej. Każda następna dawka, podawana w krótkim czasie, powoduje mniejszy skutek farmakologiczny.

Tradycja i zastosowanie
Przęśl chińska Ephedra sinensis, pod nazwą ma-huang, jest stosowana przez medycynę chińską, w leczeniu chorób układu oddechowego, już od ponad 5 tysięcy lat! Stosowano ją również od ponad 2 tysięcy lat na Bliskim Wschodzie, m.in. do leczenia astmy, przeziębienia, gorączki, dreszczy, bólów głowy i kaszlu. W hinduskich świętych księgach spotykamy wzmianki o soku zwanym soma, sporządzanym z ma-huang, który był spożywany jako napój długowieczności... Amerykański gatunek przęśli, zwany herbatą mormońską lub herbatą squaw, odkryli pionierzy, osadnicy mormońscy. Był stosowany do leczenia astmy, na bóle głowy, gorączkę i katar sienny.
Przęśl dwukłosowa, czyli ziele Kuźmicza, Ephedra distachya to znana i ceniona od dawna roślina lecznicza. Wykorzystywana była w Chinach, w Korei i w Japonii, nieobca tybetańskim mnichom. Dla medycyny europejskiej odkrył ją syberyjski chłop, znachor Fiodor Kuźmicz Muchawnikow, do którego pod koniec XIX w. przybywali chorzy nawet z bardzo odległych europejskich guberni Rosji. Dawniej wskazania były szersze niż obecnie. Stosowano przęśl w przypadkach uporczywego moczenia nocnego (przede wszystkim w praktyce pediatrycznej), w zatruciach morfiną i barbituranami, w miastenii Myasthenia gravis, jako anorexigenicum i diureticum. W latach 40., 50. i 60. XX w. używano jej profilaktycznie w narkozie i w znieczuleniu lędźwiowym. Preparaty z przęśli były używane przy przeziębieniach, infekcjach wirusowych lub bakteryjnych, katarze siennym, kaszlu, astmie, zapaleniu układu oddechowego, przy kolce jelitowej. Stosowano przęśl w leczeniu obrzęku, artretyzmu, gorączki, podciśnienia i pokrzywki. Od roku 1924 rozpoczęto stosowanie przęśli w USA – w celu zmniejszenia przekrwienia śluzówek oraz rozszerzenia oskrzeli u pacjentów z astmą oskrzelową.

Efedryny używa się miejscowo, doustnie i pozajelitowo. Jest stosowana w zwalczaniu ataków dychawicy oskrzelowej, niekiedy łącznie z barbituranami w przeciwdziałaniu bezsenności. Używana jest w zapaściach, w stanach podciśnienia, w obrzęku Quinckego, w rozedmie płuc i przy kolce jelitowej.

Zapobiegawczo jest stosowana w bloku przedsionkowo- komorowym. Jest podawana w senności napadowej, moczeniu nocnym, ciężkiej niedomodze mięśniowej, jako analepticum w zapaści po zatruciu narkotykami i środkami nasennymi (np. barbituranami, alkoholem).
Efedryna może być stosowana razem z lekami przeciwhistaminowymi, które wywołują senność (ze względu na działanie pobudzające OUN).

Efedryna jest najczęściej stosowanym lekiem zwiększającym ciśnienie krwi w przypadku jego spadku w trakcie znieczulenia.

W chirurgii używana jest podczas znieczulenia rdzeniowego, w celu przeciwdziałania spadkom ciśnienia krwi. Jest lekiem z wyboru w położnictwie, ponieważ nie zmniejsza przepływu krwi przez macicę i łożysko.
Jest stosowana miejscowo na skórę i błony śluzowe – zwęża naczynia krwionośne, co może być wykorzystane w nieżycie nosa i tzw. katarze siennym (w kroplach do nosa) czy w leczeniu teleangiektazji (na skórę), zwłaszcza w połączeniu z flawonoidami. Użycie efedryny jest wskazane w zapaleniu zatok, zapaleniu górnych dróg oddechowych, m.in. w zapaleniu oskrzeli, także sporadycznie w astmie oskrzelowej.
W praktyce receptury aptecznej chlorowodorek efedryny jest używany jako dodatek do mieszanek (expectorantia).

Energizery i afrodyzjaki...
Ma-huang to jeden z najstarszych, udokumentowanych środków dopingujących, znany w Chinach już 5 tysięcy lat temu! Obecnie również jest używana jako środek dopingujący.

Preparaty oparte na efedrynie stanowią ponad jedną trzecią wszystkich preparatów sprzedawanych na rynku sportowym.

Produkty z przęśli znajdują zastosowanie jako stymulanty, tzw. energizery, oraz substancje zmniejszające apetyt, masę ciała, zwiększające zużycie energii. Przęśl jest popularnym składnikiem suplementów diety w USA. Jest również używana jako afrodyzjak. Może powodować uzależnienie psychiczne u niektórych osób, ze względu na początkowy efekt euforii. Z powodu rosnącej tolerancji, nie można jej długo stosować. Tolerancja wynika z tego, że receptory zostają po pewnym czasie zablokowane i są niewrażliwe na działanie efedryny.

Przeciwwskazania
Ephedra wywołuje takie same efekty uboczne jak efedryna. Używana w małych dawkach jest lekiem bezpiecznym, ale osoby cierpiące na choroby serca, nadciśnienie czy choroby tarczycy nie powinny w ogóle jej stosować. Ta okoliczność spowodowała zakaz jej używania w niektórych krajach czy stanach USA.
Do możliwych efektów ubocznych stosowania efedryny należą nieprawidłowości sercowo-naczyniowe (np. tachykardia, arytmia, nadciśnienie), zmiany dermatologiczne (zaczerwienienie skóry, pocenie się, wysypki skórne), rozstrój żołądka, nudności, utrata apetytu, zwiększone wydalanie moczu, niepokój, chaos, bezsenność, euforia, halucynacje, wrogość, drażliwość, mrowienie, pobudzenie psychomotoryczne, duszności, obrzęk płuc, podniesiona temperatura ciała, zawroty głowy, ból głowy, drżenie rąk, hiperglikemia, suchość w ustach. Efedryna wchodzi w interakcje z glikozydami nasercowymi i powoduje zaburzenia rytmu serca. Przedawkowanie może prowadzić do śmierci, m.in. przez obciążenie serca.
Nie należy stosować preparatów z przęśli u osób z niewydolnością serca, zaburzeniami krążenia obwodowego, wysokim ciśnieniem krwi, dusznicą bolesną, chorobami tarczycy, z cukrzycą lub z trudnościami w oddawaniu moczu z powodu powiększenia prostaty. Efedryna nie powinna być stosowana przez pacjentów biorących środki obniżające ciśnienie lub antydepresanty.

dr n. farm. Bożena Kowalczyk

Piśmiennictwo:
Bent S., Tiedt T.N., Odden M., Shlipak M.G. The relative safety of Ephedra compared with other herbal products. Ann. Intern. Med. 138(12)/2003:1006-07; Bruno A., Nolte K.B., Chapin J. Stroke associated with ephedrine use. Neurology 43/1993:1313-16; Christine A. Haller M.D., Neall B., Enowitz M.D. Adverse cardiovascular and central nervous system events associated with dietary supplements containing Ephedra alkaloids. The New England Journal of Medicine 2000, volume 343, number 25:1833-38; Costello J.F., May C.S., Paterson J.W., Pickup M.E. Pharmacokinetics of ephedrine in asthmatics receiving acute and chronic treatment. Br. J. Clin. Pharmacol. 2/1975:180-81, abstract; Diepvens K., Westerterp K. R., Westerterp-Plantenga M. S. Obesity and thermogenesis related to the consumption of caffeine, ephedrine, capsaicin, and green tea. J. Physiol. Regul. Integr. Comp. Physiol. 292(1)/2007, 77-85; Doyle H., Kargin, M. Herbal stimulant containing Ephedrine has also caused psychosis. Br. Med. J. 313/1996, 756; European Pharmacopea, Supplement 6.7, April 2010; Gurley B. J., Wang P., Gardner S. F. Ephedrine- Type alkaloid content of nutritional supplements containing Ephedra sinica (Ma-huang). J. of Pharmaceutical Sciences, vol. 87, nr 12, December 1998, 1547-53; Gurley B.J., Gardner S.F., Hubbard M.A. Content versus label claims in ephedra-containing dietary supplements. J. Health Syst. Pharm. 57/2000, 963-69; Hallas J., Bjerrum L., Stovring H., Andersen M. Use of a prescribed Ephedrine/Caffeine combination and the risk of serious cardiovascular events. A registry- based case-crossover study. Am. J. Epidemiol. 168(8)/2008: 966-73. Kohlmünzer S. Farmakognozja. PZWL, Wwa 2000; Lamer-Zarawska E., Kowal-Gierczak B., Niedworok J. [red.]. Fitoterapia i leki roślinne. PZWL, Wwa 2007; Matławska I. [red.]. Farmakognozja. AM Poznań 2005; Muszyński J. Ziołolecznictwo i leki roślinne (Fitoterapia). PZWL, Wwa 1954; Ożarowski A., Jaroniewski W. Rośliny lecznicze i ich zastosowanie. IWZZ, Wwa 1989; Podlewski J.K., Chwalibogowska- Podlewska A. [red.]. Leki współczesnej terapii, wyd. 17. Split Trading, Wwa 2005; Samochowiec L. [red.]. Kompendium ziołolecznictwa. Wyd. Urban&Partner, Wwa 2002; Sangster J.F., Rampling D., Cammens I. Ephedrine- -induced cardiomyopathy. Med. J. Aust. 2/1980, 35-36; Shekelle P.G. et al. Efficacy and safety of ephedra and ephedrine for weight loss and athletic performance: A meta-analysis. JAMA 2003 Mar. 26; 289:1537-45; Soflin, D. FDA proposes constraints on Ephedrine dietary supplements. Am. J. Health-Syst. Pharm. 54/1997, 1578; Soni M., Carabin J., Griffiths J.C.X., Burdock G.A. Safety of ephedra: lessons learned. Toxicol. Lett. 150/2004, 97-110; Strzelecka H., Kowalski J. [red.]. Encyklopedia zielarstwa i ziołolecznictwa. PWN, Wwa 2000; Vahedi K., Domigo V., Amarenco R., Bousser M.G. Ischaemic stroke in a sportsman who consumed Ma Huang extract and creatine monohydrate for body building. J. Neurol. Neurosurg. Psychiatry 68/2000, 112-13; Wee S., Ordway G.A., Wollverton W.L. Reinforcing effect of pseudoephedrine isomers and the mechanism of action. Eur. J. Pharmacol. 493/2004, 117-25; White L.M., Gardner S.F., Gurley B.J., Marx M.A., Wang P.L., Estes M. Pharmacokinetics and cardiovascular effects of ma-huang (Ephedra sinica) in normotensive adults. J. Clin. Pharmacol. 37/1997, 116-22; Wooten M.R., Khangure M.S., Murphy M.J. Intracerebral hemorrhage and vasculitis related to ephedrine abuse. Ann. Neurol. 13/1983, 337-40; Zaacks S.M., Klein L., Tan C.D., Rodriguez E.R., Leikin J.B. Hypersensitivity myocarditis associated with ephedra use. J. Toxicol. Clin. Toxicol. 37/1999, 485-89; Zahn K.A., Li R.L., Purssell R.A. Cardiovascular toxicity after ingestion of herbal ecstasy. J. Emerg. Med. 17/1999, 289-91; Zhang, J. S., Tian Z., Lou Z. C. Quality evaluation of twelve species of chinese Ephedra (Ma-huang). Acta Pharm. Sinica 24/1989, 865- 71; Ziment I., Tashkin D.P. Alternative medicine for allergy and asthma. J. Allergy Clin. Immunol. 106/2000, 603-14.