Zastosowanie w lecznictwie
ziela przęśli
Rodzaj przęśl Ephedra liczy około 65 gatunków.
Są to dwupienne krzewy, wiecznie zielone. Wydzielają żywiczny zapach i mają
wyraźnie gorzki smak. Są gęsto rozgałęzione, wysokość 1,5-2,5 m. Kseromorficznie zbudowane, z
podziemnymi rozło gami lub bez nich, często pokładają się na ziemi. To także pnącza. Liście wykształcone
są w formie błoniastych łusek lub pochewek zrośniętych u nasady. Mają wzniesione, zielone, asymilujące pędy (drewno wtórne posiada
naczynia), pokryte w dolnej części szarą korą. Kwiaty zebrane są w szyszkowate kwiatostany, na krótkich pędach bocznych.
Kwiaty męskie składają się z 1 pręcika i okwiatu złożonego z 2 zrośniętych listków. Kwiaty żeńskie zbudowane
są z 2 łusek (okwiat) i zalążka z rurkowato wyciągniętym integumentem (osłonką). Wydzielają
krople zapylające, które chwytają pyłek. Są wiatropylne i (rzadziej) owadopylne. Dojrzałe nasiona otoczone
są mięsistymi i żywo zabarwionymi (czerwonymi) przysadkami, co upodobnia je do owoców okrytozalążkowych.
Przęśle występują w suchym klimacie, na dużym obszarze, głównie na półkuli północnej, w południowej
Europie, północnej Afryce, południowo-zachodniej i centralnej Azji, południowo-zachodniej Ameryce Płn. oraz w Ameryce Pd., na południe do
Patagonii. Do celów leczniczych najczęściej są wykorzystywane przęśl dwukłosowa Ephedra distachya L., przęśl skrzypowata Ephedra equisetina Bunge, przęśl
chińska Ephedra sinica Stapf., przęśl średnia Ephedra intermedia Scher. et Mey. Niekiedy stosowane są też inne, amerykańskie gatunki
przęśli – Ephedra californica, Ephedra nevadensis, Ephedra torreyana, Ephedra trifurca, Ephedra viridis. Także azjatyckie: Ephedra gerardiana, Ephedra
procera.
Surowiec
Według Suplementu 6.7 Farmakopei Europejskiej
(European Pharmacopea) ziele przęśli Ephedrae herba
to surowiec, którego dostarczają przęśl chińska
Ephedra sinica Stapf, przęśl pośrednia Ephedra intermedia
Schrenk et C.A.Mey, przęśl skrzypowata
Ephedra equisetina BUNGE. W suszonym zielu
powinno się znajdować co najmniej 1,0% efedryny.
Przęśl
Ephedra
zawiera sześć różnych alkaloidów, pochodnych
amin aromatycznych, o różnych proporcjach zależnych
od odmiany. Są to L-efedryna, d-pseudoefedryna,
1-N-metyloefedryan, d-N-metylopseudoefedryna,
1-norefedryna, i d-norpseudoefedryna.
Surowiec zawiera też garbniki i saponiny. Zawartość
alkaloidów w różnych gatunkach waha się od
0,1 do 2%. Przęśl chińska może zawierać nawet 3%
alkaloidów (90% to L-efedryna). Efedrynę wyizolował
Nagajoshi Nagai w roku 1887, do lecznictwa
została wprowadzona w roku 1921 przez Ko Kuei
Chen i Carla F. Schmidta. Efedryna występuje
także w cisowatych Taxace, np. w cisie pospolitym
Taxus baccata oraz, w małych ilościach, w innych
jeszcze roślinach.
Spasmolyticum
Stimulans
Efedryna jest związkiem zaliczanym do grupy
amin sympatomimetycznych (sympathomimetica),
dobrze wchłanianym z przewodu pokarmowego.
Wykazuje wielokierunkowe oddziaływanie farmakologiczne.
Posiada zdolność pobudzania obwodowych
receptorów ?- i ß-adrenergicznych, ułatwia
uwalnianie noradrenaliny z adrenergicznych struktur
persynaptycznych. Wywołuje wzrost ciśnienia
tętniczego krwi poprzez obkurczenie obwodowych
i jelitowych naczyń krwionośnych, pobudza ośrodki
bodźcotwórcze.
Efedryna działa podobnie jak adrenalina,
ale słabiej, dłużej i wolniej.
|
Po podaniu doustnym nie ulega unieczynnieniu
w przewodzie pokarmowym. Podana dożylnie podnosi
ciśnienie krwi na około 20 minut. Obniża napięcie
mięśni gładkich, zwłaszcza oskrzeli, przewodu
pokarmowego i pęcherza moczowego. Rozszerza
drogi oddechowe (tchawica, oskrzela), powoduje
pogłębienie oddechu. Hamuje ruchy perystaltyczne
jelit. Kurczy zwieracz pęcherza moczowego, hamując
opróżnianie pęcherza. Efedryna (także wyciągi
z przęśli) działa ino- i chronotropowo dodatnio
na mięsień sercowy, podwyższa w istotny sposób
objętość minutową serca i przyspiesza jego czynność.
Silniej zwęża naczynia żylne niż tętnicze.
Zmniejsza przepływ krwi w narządach trzewnych,
zwiększa przepływ przez tętnice wieńcowe, mózgowe
i zaopatrujące mięśnie prążkowane. Rozszerza
źrenice.
Efedryna pobudza ośrodkowy układ nerwowy,
wyzwala bodźce psychiczne wyraźniej niż adrenalina.
Działa ośrodkowo pobudzająco, a obwodowo
sympatykotonicznie. Pobudza korę mózgową,
powoduje podniecenie psychiczne, silnie pobudza
ośrodki wegetatywne, zwłaszcza ośrodek naczynioruchowy
i oddechowy. Zwiększa gotowość i chęć do
pracy psychicznej. Ułatwia zdolność postrzegania,
zapamiętywania oraz kojarzenia zdarzeń. Wzmaga
napięcie mięśni szkieletowych, efektywnie zwiększa
wydolność fizyczną.
Zwiększa odbiór doznań seksualnych, pobudza
wzwód prącia i łechtaczki, wzmaga i wydłuża skurcze
ejakulacyjne podczas wytrysku nasienia, wydłuża
czas erekcji.
Zmniejsza łaknienie, zwiększa przemianę materii
oraz przyspiesza tempo metabolizmu tkanki
tłuszczowej. Pomaga utrzymać szybkie tempo
przemiany materii, dzięki stymulowaniu konwersji
nieaktywnej formy hormonu tarczycy T4 w postać
aktywną T3. Indukowanie metabolizmu tkanki
tłuszczowej w procesie termogenezy oraz działanie
pobudzające efedryny są wynikiem jej zdolności do
pobudzania wydzielania katecholamin: adrenaliny
i noradrenaliny. Obie te substancje przyspieszają
uwalnianie tłuszczu z komórek tłuszczowych i pobudzają
układ nerwowy. Proces termogenezy spada
jednak gwałtownie po kilku tygodniach. Najlepszy
efekt stosowania efedryny obserwujemy, gdy
naturalne tempo metabolizmu jest bardzo niskie
lub jest zmniejszone stosowaniem diety. Efedryna
powoduje efekt utraty wagi, zwłaszcza gdy jest stosowana
łącznie z kofeiną i teofiliną. Po kilkakrotnym
podaniu efedryny per os występuje zjawisko
tachyfilaksji – stopniowego osłabienia odpowiedzi
biologicznej. Każda następna dawka, podawana
w krótkim czasie, powoduje mniejszy skutek farmakologiczny.
Tradycja i zastosowanie
Przęśl chińska Ephedra sinensis, pod nazwą
ma-huang, jest stosowana przez medycynę chińską,
w leczeniu chorób układu oddechowego, już od
ponad 5 tysięcy lat! Stosowano ją również od ponad
2 tysięcy lat na Bliskim Wschodzie, m.in. do
leczenia astmy, przeziębienia, gorączki, dreszczy,
bólów głowy i kaszlu. W hinduskich świętych księgach
spotykamy wzmianki o soku zwanym soma,
sporządzanym z ma-huang, który był spożywany
jako napój długowieczności... Amerykański gatunek
przęśli, zwany herbatą mormońską lub herbatą
squaw, odkryli pionierzy, osadnicy mormońscy.
Był stosowany do leczenia astmy, na bóle głowy,
gorączkę i katar sienny.
Przęśl dwukłosowa, czyli ziele Kuźmicza, Ephedra
distachya to znana i ceniona od dawna roślina lecznicza.
Wykorzystywana była w Chinach, w Korei
i w Japonii, nieobca tybetańskim mnichom. Dla
medycyny europejskiej odkrył ją syberyjski chłop,
znachor Fiodor Kuźmicz Muchawnikow, do którego
pod koniec XIX w. przybywali chorzy nawet
z bardzo odległych europejskich guberni Rosji.
Dawniej wskazania były szersze niż obecnie. Stosowano
przęśl w przypadkach uporczywego moczenia
nocnego (przede wszystkim w praktyce pediatrycznej),
w zatruciach morfiną i barbituranami,
w miastenii Myasthenia gravis, jako anorexigenicum
i diureticum. W latach 40., 50. i 60. XX w.
używano jej profilaktycznie w narkozie i w znieczuleniu
lędźwiowym. Preparaty z przęśli były używane
przy przeziębieniach, infekcjach wirusowych
lub bakteryjnych, katarze siennym, kaszlu, astmie, zapaleniu układu oddechowego, przy kolce jelitowej.
Stosowano przęśl w leczeniu obrzęku, artretyzmu,
gorączki, podciśnienia i pokrzywki.
Od roku 1924 rozpoczęto stosowanie przęśli
w USA – w celu zmniejszenia przekrwienia śluzówek
oraz rozszerzenia oskrzeli u pacjentów z astmą
oskrzelową.
Efedryny używa się miejscowo, doustnie
i pozajelitowo. Jest stosowana w
zwalczaniu ataków dychawicy oskrzelowej,
niekiedy łącznie z barbituranami
w przeciwdziałaniu bezsenności.
Używana jest w zapaściach, w stanach
podciśnienia, w obrzęku Quinckego,
w rozedmie płuc i przy kolce jelitowej.
|
Zapobiegawczo jest stosowana w bloku przedsionkowo-
komorowym. Jest podawana w senności napadowej,
moczeniu nocnym, ciężkiej niedomodze
mięśniowej, jako analepticum w zapaści po zatruciu
narkotykami i środkami nasennymi (np. barbituranami,
alkoholem).
Efedryna może być stosowana razem z lekami
przeciwhistaminowymi, które wywołują senność
(ze względu na działanie pobudzające OUN).
Efedryna jest najczęściej stosowanym
lekiem zwiększającym ciśnienie krwi
w przypadku jego spadku w trakcie
znieczulenia.
|
W chirurgii używana jest podczas znieczulenia
rdzeniowego, w celu przeciwdziałania spadkom ciśnienia
krwi. Jest lekiem z wyboru w położnictwie,
ponieważ nie zmniejsza przepływu krwi przez macicę
i łożysko.
Jest stosowana miejscowo na skórę i błony śluzowe
– zwęża naczynia krwionośne, co może być wykorzystane
w nieżycie nosa i tzw. katarze siennym
(w kroplach do nosa) czy w leczeniu teleangiektazji
(na skórę), zwłaszcza w połączeniu z flawonoidami.
Użycie efedryny jest wskazane w zapaleniu
zatok, zapaleniu górnych dróg oddechowych, m.in.
w zapaleniu oskrzeli, także sporadycznie w astmie
oskrzelowej.
W praktyce receptury aptecznej chlorowodorek
efedryny jest używany jako dodatek do mieszanek
(expectorantia).
Energizery i afrodyzjaki...
Ma-huang to jeden z najstarszych, udokumentowanych środków dopingujących, znany w Chinach już 5 tysięcy lat temu! Obecnie również jest używana
jako środek dopingujący.
Preparaty oparte na efedrynie stanowią ponad jedną trzecią wszystkich preparatów sprzedawanych na rynku sportowym.
|
Produkty z przęśli znajdują zastosowanie jako stymulanty, tzw. energizery, oraz substancje zmniejszające
apetyt, masę ciała, zwiększające zużycie energii. Przęśl jest popularnym składnikiem suplementów diety w USA. Jest również używana
jako afrodyzjak. Może powodować uzależnienie psychiczne u niektórych osób, ze względu na początkowy efekt euforii.
Z powodu rosnącej tolerancji, nie można jej długo stosować. Tolerancja wynika z tego, że receptory zostają po pewnym czasie zablokowane
i są niewrażliwe na działanie efedryny.
Przeciwwskazania
Ephedra wywołuje takie same efekty uboczne jak
efedryna. Używana w małych dawkach jest lekiem
bezpiecznym, ale osoby cierpiące na choroby serca,
nadciśnienie czy choroby tarczycy nie powinny
w ogóle jej stosować. Ta okoliczność spowodowała
zakaz jej używania w niektórych krajach czy
stanach USA.
Do możliwych efektów ubocznych stosowania efedryny
należą nieprawidłowości sercowo-naczyniowe
(np. tachykardia, arytmia, nadciśnienie), zmiany
dermatologiczne (zaczerwienienie skóry, pocenie
się, wysypki skórne), rozstrój żołądka, nudności,
utrata apetytu, zwiększone wydalanie moczu,
niepokój, chaos, bezsenność, euforia, halucynacje,
wrogość, drażliwość, mrowienie, pobudzenie psychomotoryczne,
duszności, obrzęk płuc, podniesiona
temperatura ciała, zawroty głowy, ból głowy,
drżenie rąk, hiperglikemia, suchość w ustach.
Efedryna wchodzi w interakcje z glikozydami nasercowymi
i powoduje zaburzenia rytmu serca.
Przedawkowanie może prowadzić do śmierci, m.in.
przez obciążenie serca.
Nie należy stosować preparatów z przęśli u osób
z niewydolnością serca, zaburzeniami krążenia
obwodowego, wysokim ciśnieniem krwi, dusznicą
bolesną, chorobami tarczycy, z cukrzycą lub z trudnościami
w oddawaniu moczu z powodu powiększenia
prostaty. Efedryna nie powinna być stosowana
przez pacjentów biorących środki obniżające
ciśnienie lub antydepresanty.
dr n. farm. Bożena Kowalczyk
Dr n. farm. Bożena Kowalczyk
pracuje w Katedrze i Zakładzie
Botaniki Farmaceutycznej i Zielarstwa
Śląskiego Uniwersytetu Medycznego.
Zainteresowania zawodowe:
rośliny lecznicze, rośliny
kosmetyczne, rozmieszczenie
roślin leczniczych w makroregionie
Polski południowej.
|
Piśmiennictwo:
Bent S., Tiedt T.N., Odden M., Shlipak M.G.
The relative safety of Ephedra compared with
other herbal products. Ann. Intern. Med.
138(12)/2003:1006-07; Bruno A., Nolte K.B.,
Chapin J. Stroke associated with ephedrine use.
Neurology 43/1993:1313-16; Christine A. Haller
M.D., Neall B., Enowitz M.D. Adverse cardiovascular
and central nervous system events associated
with dietary supplements containing Ephedra
alkaloids. The New England Journal of Medicine
2000, volume 343, number 25:1833-38;
Costello J.F., May C.S., Paterson J.W., Pickup M.E.
Pharmacokinetics of ephedrine in asthmatics receiving
acute and chronic treatment. Br. J. Clin.
Pharmacol. 2/1975:180-81, abstract; Diepvens
K., Westerterp K. R., Westerterp-Plantenga M.
S. Obesity and thermogenesis related to the
consumption of caffeine, ephedrine, capsaicin,
and green tea. J. Physiol. Regul. Integr. Comp.
Physiol. 292(1)/2007, 77-85; Doyle H., Kargin,
M. Herbal stimulant containing Ephedrine has
also caused psychosis. Br. Med. J. 313/1996, 756;
European Pharmacopea, Supplement 6.7, April
2010; Gurley B. J., Wang P., Gardner S. F. Ephedrine-
Type alkaloid content of nutritional supplements
containing Ephedra sinica (Ma-huang). J.
of Pharmaceutical Sciences, vol. 87, nr 12, December
1998, 1547-53; Gurley B.J., Gardner
S.F., Hubbard M.A. Content versus label claims
in ephedra-containing dietary supplements. J.
Health Syst. Pharm. 57/2000, 963-69; Hallas J.,
Bjerrum L., Stovring H., Andersen M. Use of a
prescribed Ephedrine/Caffeine combination and
the risk of serious cardiovascular events. A registry-
based case-crossover study. Am. J. Epidemiol.
168(8)/2008: 966-73. Kohlmünzer S. Farmakognozja.
PZWL, Wwa 2000; Lamer-Zarawska
E., Kowal-Gierczak B., Niedworok J. [red.]. Fitoterapia
i leki roślinne. PZWL, Wwa 2007; Matławska
I. [red.]. Farmakognozja. AM Poznań 2005;
Muszyński J. Ziołolecznictwo i leki roślinne (Fitoterapia).
PZWL, Wwa 1954; Ożarowski A., Jaroniewski
W. Rośliny lecznicze i ich zastosowanie.
IWZZ, Wwa 1989; Podlewski J.K., Chwalibogowska-
Podlewska A. [red.]. Leki współczesnej
terapii, wyd. 17. Split Trading, Wwa 2005;
Samochowiec L. [red.]. Kompendium ziołolecznictwa.
Wyd. Urban&Partner, Wwa 2002; Sangster
J.F., Rampling D., Cammens I. Ephedrine-
-induced cardiomyopathy. Med. J. Aust. 2/1980,
35-36; Shekelle P.G. et al. Efficacy and safety of
ephedra and ephedrine for weight loss and athletic
performance: A meta-analysis. JAMA 2003
Mar. 26; 289:1537-45; Soflin, D. FDA proposes
constraints on Ephedrine dietary supplements.
Am. J. Health-Syst. Pharm. 54/1997, 1578; Soni
M., Carabin J., Griffiths J.C.X., Burdock G.A.
Safety of ephedra: lessons learned. Toxicol. Lett.
150/2004, 97-110; Strzelecka H., Kowalski J.
[red.]. Encyklopedia zielarstwa i ziołolecznictwa.
PWN, Wwa 2000; Vahedi K., Domigo V., Amarenco
R., Bousser M.G. Ischaemic stroke in a sportsman
who consumed Ma Huang extract and creatine
monohydrate for body building. J. Neurol.
Neurosurg. Psychiatry 68/2000, 112-13; Wee S.,
Ordway G.A., Wollverton W.L. Reinforcing effect
of pseudoephedrine isomers and the mechanism
of action. Eur. J. Pharmacol. 493/2004, 117-25;
White L.M., Gardner S.F., Gurley B.J., Marx M.A.,
Wang P.L., Estes M. Pharmacokinetics and cardiovascular
effects of ma-huang (Ephedra sinica)
in normotensive adults. J. Clin. Pharmacol.
37/1997, 116-22; Wooten M.R., Khangure M.S.,
Murphy M.J. Intracerebral hemorrhage and vasculitis
related to ephedrine abuse. Ann. Neurol.
13/1983, 337-40; Zaacks S.M., Klein L., Tan C.D.,
Rodriguez E.R., Leikin J.B. Hypersensitivity myocarditis
associated with ephedra use. J. Toxicol.
Clin. Toxicol. 37/1999, 485-89; Zahn K.A., Li R.L.,
Purssell R.A. Cardiovascular toxicity after ingestion
of herbal ecstasy. J. Emerg. Med. 17/1999,
289-91; Zhang, J. S., Tian Z., Lou Z. C. Quality
evaluation of twelve species of chinese Ephedra
(Ma-huang). Acta Pharm. Sinica 24/1989, 865-
71; Ziment I., Tashkin D.P. Alternative medicine
for allergy and asthma. J. Allergy Clin. Immunol.
106/2000, 603-14.
|