Owoce George'a Washingtona
Mamy w Polsce rośliny owocodajne, które towarzyszą
nam od wieków. Mamy i takie, które pojawiły
się u nas całkiem niedawno. Do nich należy
kilka gatunków świdośliwy.
Świdośliwa Amelanchier
Zwana jest również świdośliwką. To rodzaj z rodziny różowatych
Rosaceae. W ramach tej mocno zróżnicowanej
rodziny należy do plemienia Pyreae, wraz z takimi roślinami
owocodajnymi jak jabłoń, grusza, pigwa, pigwowiec,
głóg, nieszpułka, irga, jarząb czy aronia.
Różne systemy klasyfikacyjne
podają różną liczbę gatunków
należących do tego rodzaju.
Liczba ta oscyluje między
6 a 30, najczęściej podaje
się około 25. Tak duże
rozbieżności wynikają
z trudności w określeniu
granic gatunków świdośliwy,
spowodowanych dużą odmiennością
osobniczą, wynikającą
z występowania zjawisk apomiksji
(powstawanie zarodka i wytwarzanie nasion bez zapłodnienia)
i poliploidyzacji (posiadanie przez organizm
więcej niż dwóch zestawów chromosomów).
Gatunki świdośliwy są trudne do odróżnienia, dlatego
właściwe wydaje się omawianie ich łącznie.
Wszystkie dają jadalne owoce. Świdośliwa potocznie
bywa nazywana borówką kanadyjską, jagodą kanadyjską
czy słodką aronią. Angielska i łacińska nazwa
amelanchier pochodzi z francuskiego i oznacza małe jabłko.
Świdośliwy są krzewami lub niewielkimi drzewami
o wysokości od 20 cm do 20 m, w zależności od gatunku
i indywidualnych cech osobniczych. W warunkach naturalnych
rosną w luźnych koloniach lub zbitych kępach.
Kora świdośliwy jest zazwyczaj szara, rzadziej brązowa,
na młodych gałęziach gładka, na starszych nierówna
i popękana. Liście świdośliw są zróżnicowane: od lancetowatych,
poprzez eliptyczne do owalnych, cienkie
i ząbkowane. Kwiaty są zgrupowane w luźne, skąpe
kwiatostany, do dwudziestu kwiatów w jednym. Korona
składa się z pięciu białych, rzadziej żółtych, różowych lub czerwonych płatków. Kwitną wczesną wiosną.
Owoce, potocznie uznawane za jagody (jagody pozorne),
w rzeczywistości są owocami jabłkowatymi, typowymi
dla plemienia Pyreae. Barwa owoców w fazie dojrzałości
mieści się w spektrum od czerwonej przez purpurową,
po czarną. Osiągają wymiary 5-15 mm, dojrzewają późną
wiosną i wczesnym latem.
Naturalnie świdośliwy występują w Ameryce
Płn., głównie w Kanadzie. Obecnie masowo
są uprawiane w Europie, więc często dziczeją.
|
Niektóre gatunki są uznawane za kenofity (rośliny obcego
pochodzenia, nienależące do flory rodzimej, które
zadomowiły się w ostatnich czasach) o charakterze
inwazyjnym, stanowiące zagrożenie dla flory rodzimej.
Najważniejsze gatunki
Świdośliwa olcholistna A. alnifolia, zwana także świdośliwą
zachodnią. W Polsce jest kenofitem, lokalnie
zadomowionym w lasach Wielkopolski; świdośliwa
Lamarcka A. Lamarckii. W Polsce uprawiana, często dziczejąca,
kenofit; świdośliwa jajowata A. ovalis. Gatunek
typowy dla rodzaju, najbardziej rozpowszechniony w naturze
i najlepiej poznany; świdośliwa kłosowa A. spicata.
W Polsce kenofit inwazyjny; świdośliwa drzewiasta
A. arborea, świdośliwa azjatycka A. asiatica, świdośliwa
Bartrama A. bartramiana, świdośliwa kanadyjska
A. canadensis, świdośliwa Cusicka A. cusickii, świdośliwa
Fernalda A. fernaldii, świdośliwa kwiecista A. florida,
świdośliwa śródlądowa A. interior, świdośliwa rozłogowa
A. obovalis, świdośliwa krwista A. sanguinea,
świdośliwa utahska A. utahensis.
Dojrzałe owoce
są bardzo słodkie, mają też lekko migdałowy aromat. Odznaczają
się walorami odżywczymi i zdrowotnymi. Zawierają
więcej białka, tłuszczów i błonnika niż inne owoce.
Całkowita zawartość ekstraktu (substancji rozpuszczalnych)
w owocach świdośliw wynosi 20-29,4% świeżej masy
owoców, z czego 15,9-23,4% stanowi sacharoza a 8-12%
cukry proste
i sorbitol, około 9 g/kg. Zawartość cukrów
w owocach wzrasta w miarę dojrzewania.
Surowcem leczniczym
jest owoc świdośliwy Amelanchier Fructus. Jest dobrym
źródłem
witamin A (karotenoidy), B i C. Duża jest też zawartość
składników mineralnych, zarówno makro-, jak
i mikroelementów. Zawierają znacznie więcej żelaza (7x),
wapnia (7x) manganu i potasu (4x) niż borówka wysoka
(amerykańska), a także kobalt i miedź. Zgodnie z doniesieniami
literaturowymi, dojrzałe owoce świdośliwy
są bogate w przeciwutleniacze, przede wszystkim
w antocyjany (około 63% wszystkich przeciwutleniaczy). W badanych odmianach oznaczono cztery związki antocyjanowe:
galaktozyd, glukozyd, arabinozyd oraz
ksylozydcyjanidyny, z których galaktozyd cyjanidyny
stanowi aż 68-78% zawartości wszystkich antocyjanów
w świdośliwie. Poszczególne gatunki i odmiany cechują
się różną zawartością antocyjanów. W badaniach wykazano,
że owoce odmiany Smoky (świdośliwa olcholistna)
zawierają 3.509 mg antocyjanów na kg, a owoce odmiany
Prince William (świdośliwa kanadyjska) 1087 mg/kg.
Ze względu na silne właściwości przeciwutleniające,
świdośliwa może odegrać ważną rolę w profilaktyce wielu
chorób, w tym nowotworowych.
Istnieją badania wskazujące na skuteczność
owoców świdośliwy w profilaktyce i wspomaganiu
terapii nadciśnienia tętniczego.
|
Ekstrakt z owoców wykazywał w badaniach dużą skuteczność
w hamowaniu konwertazy angiotensynowej.
Mają również wpływ na gospodarkę lipidową, w szczególności
na obniżenie poziomu cholesterolu, dzięki zawartości
beta-sitosterolu.
Są też badania wskazujące na aktywność
wyciągów ze świdośliw w hamowaniu alfa
glukozydazy, surowiec ma więc perspektywy
w profilaktyce i wspomaganiu leczenia
cukrzycy, zwłaszcza typu II.
|
Inne badania wskazują na skuteczność owoców świdośliwy
w łagodzeniu stanów zapalnych i towarzyszących
im bólów, dzięki hamowaniu receptorów COX-1 i COX-2.
W medycynie ludowej
sok ze świdośliwy stosowano do płukania jamy ustnej gardła,
w tym w bólach gardła, zapewne właśnie ze względu
na działanie przeciwzapalne. Większość wspomnianych
badań dotyczy świdośliwy olcholistnej, niektóre świdośliwy
azjatyckiej. Jeśli więc chcemy uprawiać i spożywać
świdośliwę z powodów zdrowotnych, warto wybierać
świdośliwę olcholistną.
W Polsce ciągle nowość
Świdośliwa przez długi czas była rośliną dziko rosnącą
kontynentu północnoamerykańskiego, prawie w ogóle
nie była uprawiana. Jednym z pierwszych znanych plantatorów
był... George Washington.
W Polsce uprawiana jest dopiero od kilkudziesięciu lat,
głównie jako roślina ozdobna. Szczególne walory dekoracyjne
mają jej kwiaty wczesną wiosną i owoce na
jesień. W ogrodach i parkach może być sadzona pojedynczo
bądź w kompozycjach z lilakami czy forsycjami,
jak również do luźnych żywopłotów i szpalerów. Jest też
stosowana do umacniania skarp i innych terenów narażonych
na erozję. W uprawie towarowej, która w naszym
kraju dopiero raczkuje, ale w innych krajach (USA, Kanada,
kraje skandynawskie i bałtyckie) jest już rozwinięta,
świdośliwy mogą być alternatywą dla borówki wysokiej:
walory wizualne i smakowe są zbliżone do borówki, walory
odżywcze i zdrowotne pod niektórymi względami
przewyższają borówkę, uprawa jest łatwiejsza, nadto
świdośliwa owocuje bardzo wcześnie, gdy nie ma jeszcze
zbyt wielu owoców. Należy więc przypuszczać, że udział
świdośliw w towarowej produkcji owoców będzie rósł.
Małe wymagania w uprawie
to kolejny atut świdośliwy. Rośnie na glebach każdego
rodzaju, za wyjątkiem bagien i skrajnie suchych piasków,
najlepsze dla niej są gleby wapienne. Ma więc przewagę
nad borówką wysoką, trudną w uprawie, bo wymagającą
specjalnego zakwaszania gleby. Świdośliwa jest
też odporna na mróz. Preferuje stanowiska nasłonecznione,
może jednak rosnąć również w półcieniu. Jest
długowieczna, może do 30 lat rosnąć na tym samym
stanowisku, zaczyna plonować po 3 latach, pełne plonowanie
osiąga po 6. Z hektara można zebrać do 10 t
owoców, można je zbierać mechanicznie kombajnem
do porzeczek. Jest odporna na szkodniki. Głównym zagrożeniem
uprawy jest zaraza ogniowa, choroba bakteryjna.
Przy uprawie towarowej problemem mogą być
również ptaki, które uwielbiają jej owoce. Zasadniczo
nie wymaga cięcia. Jeśli trzeba ją przyciąć ze względów
technicznych czy estetycznych, należy to czynić wczesną
wiosną, przed rozpoczęciem wegetacji. Z powodu
zagrożenia, jakie świdośliwy mogą stanowić dla flory
rodzimej, należy ich uprawę prowadzić z daleka od lasów,
na terenie ogrodzonym, tępić odrosty, a po zakończeniu
eksploatacji usunąć.
Zastosowania kulinarne
świdośliwy mogą być szerokie, w zasadzie identyczne
z zastosowaniami borówki wysokiej, a nawet szersze, ponieważ
owoce świdośliwy są słodsze, co daje smaczniejsze
przetwory. W literaturze są wymieniane susze (imitacja
rodzynek), ciasta, dżemy, soki, galaretki, konfitury,
nalewki i wina. Łatwo wykonuje się przetwory, bo pestki
są drobne i miękkie, nie przeszkadzają w przetwarzaniu.
Nadaje się do przetworów łączonych z innymi owocami,
zwłaszcza kwaśnymi. Owoce świdośliwy nadają się doskonale
do jedzenia na surowo. Z powodu właściwości
prozdrowotnych, mogą być z powodzeniem uznane za
żywność funkcjonalną, zarówno w postaci surowej, jak
i przetworzonej. Większość efektów prozdrowotnych
nie jest jeszcze potwierdzona badaniami, ale dotychczasowe
wyniki są obiecujące, a na bezpieczeństwo
spożywania owoców świdośliwy wskazuje tradycja jej
konsumpcji w Ameryce Płn.
mgr Artur Rumpel
Mgr Artur Rumpel z Rybnika jest
farmaceutą i antropologiem kulturowym.
Ukończył Śląską Akademię
Medyczną (obecnie UM)
i Uniwersytet Śląski. Obecnie pracuje
jako kierownik apteki Galen
w Rybniku.
|
Piśmiennictwo dostępne w rekacji.
|