Owoce George'a Washingtona

Mamy w Polsce rośliny owocodajne, które towarzyszą nam od wieków. Mamy i takie, które pojawiły się u nas całkiem niedawno. Do nich należy kilka gatunków świdośliwy.

Świdośliwa Amelanchier
Zwana jest również świdośliwką. To rodzaj z rodziny różowatych Rosaceae. W ramach tej mocno zróżnicowanej rodziny należy do plemienia Pyreae, wraz z takimi roślinami owocodajnymi jak jabłoń, grusza, pigwa, pigwowiec, głóg, nieszpułka, irga, jarząb czy aronia. Różne systemy klasyfikacyjne podają różną liczbę gatunków należących do tego rodzaju. Liczba ta oscyluje między 6 a 30, najczęściej podaje się około 25. Tak duże rozbieżności wynikają z trudności w określeniu granic gatunków świdośliwy, spowodowanych dużą odmiennością osobniczą, wynikającą z występowania zjawisk apomiksji (powstawanie zarodka i wytwarzanie nasion bez zapłodnienia) i poliploidyzacji (posiadanie przez organizm więcej niż dwóch zestawów chromosomów). Gatunki świdośliwy są trudne do odróżnienia, dlatego właściwe wydaje się omawianie ich łącznie. Wszystkie dają jadalne owoce. Świdośliwa potocznie bywa nazywana borówką kanadyjską, jagodą kanadyjską czy słodką aronią. Angielska i łacińska nazwa amelanchier pochodzi z francuskiego i oznacza małe jabłko. Świdośliwy są krzewami lub niewielkimi drzewami o wysokości od 20 cm do 20 m, w zależności od gatunku i indywidualnych cech osobniczych. W warunkach naturalnych rosną w luźnych koloniach lub zbitych kępach. Kora świdośliwy jest zazwyczaj szara, rzadziej brązowa, na młodych gałęziach gładka, na starszych nierówna i popękana. Liście świdośliw są zróżnicowane: od lancetowatych, poprzez eliptyczne do owalnych, cienkie i ząbkowane. Kwiaty są zgrupowane w luźne, skąpe kwiatostany, do dwudziestu kwiatów w jednym. Korona składa się z pięciu białych, rzadziej żółtych, różowych lub czerwonych płatków. Kwitną wczesną wiosną. Owoce, potocznie uznawane za jagody (jagody pozorne), w rzeczywistości są owocami jabłkowatymi, typowymi dla plemienia Pyreae. Barwa owoców w fazie dojrzałości mieści się w spektrum od czerwonej przez purpurową, po czarną. Osiągają wymiary 5-15 mm, dojrzewają późną wiosną i wczesnym latem.

Niektóre gatunki są uznawane za kenofity (rośliny obcego pochodzenia, nienależące do flory rodzimej, które zadomowiły się w ostatnich czasach) o charakterze inwazyjnym, stanowiące zagrożenie dla flory rodzimej.

Najważniejsze gatunki
Świdośliwa olcholistna A. alnifolia, zwana także świdośliwą zachodnią. W Polsce jest kenofitem, lokalnie zadomowionym w lasach Wielkopolski; świdośliwa Lamarcka A. Lamarckii. W Polsce uprawiana, często dziczejąca, kenofit; świdośliwa jajowata A. ovalis. Gatunek typowy dla rodzaju, najbardziej rozpowszechniony w naturze i najlepiej poznany; świdośliwa kłosowa A. spicata. W Polsce kenofit inwazyjny; świdośliwa drzewiasta A. arborea, świdośliwa azjatycka A. asiatica, świdośliwa Bartrama A. bartramiana, świdośliwa kanadyjska A. canadensis, świdośliwa Cusicka A. cusickii, świdośliwa Fernalda A. fernaldii, świdośliwa kwiecista A. florida, świdośliwa śródlądowa A. interior, świdośliwa rozłogowa A. obovalis, świdośliwa krwista A. sanguinea, świdośliwa utahska A. utahensis.

Dojrzałe owoce
są bardzo słodkie, mają też lekko migdałowy aromat. Odznaczają się walorami odżywczymi i zdrowotnymi. Zawierają więcej białka, tłuszczów i błonnika niż inne owoce. Całkowita zawartość ekstraktu (substancji rozpuszczalnych) w owocach świdośliw wynosi 20-29,4% świeżej masy owoców, z czego 15,9-23,4% stanowi sacharoza a 8-12% cukry proste i sorbitol, około 9 g/kg. Zawartość cukrów w owocach wzrasta w miarę dojrzewania.

Surowcem leczniczym
jest owoc świdośliwy Amelanchier Fructus. Jest dobrym źródłem witamin A (karotenoidy), B i C. Duża jest też zawartość składników mineralnych, zarówno makro-, jak i mikroelementów. Zawierają znacznie więcej żelaza (7x), wapnia (7x) manganu i potasu (4x) niż borówka wysoka (amerykańska), a także kobalt i miedź. Zgodnie z doniesieniami literaturowymi, dojrzałe owoce świdośliwy są bogate w przeciwutleniacze, przede wszystkim w antocyjany (około 63% wszystkich przeciwutleniaczy). W badanych odmianach oznaczono cztery związki antocyjanowe: galaktozyd, glukozyd, arabinozyd oraz ksylozydcyjanidyny, z których galaktozyd cyjanidyny stanowi aż 68-78% zawartości wszystkich antocyjanów w świdośliwie. Poszczególne gatunki i odmiany cechują się różną zawartością antocyjanów. W badaniach wykazano, że owoce odmiany Smoky (świdośliwa olcholistna) zawierają 3.509 mg antocyjanów na kg, a owoce odmiany Prince William (świdośliwa kanadyjska) 1087 mg/kg. Ze względu na silne właściwości przeciwutleniające, świdośliwa może odegrać ważną rolę w profilaktyce wielu chorób, w tym nowotworowych.

Ekstrakt z owoców wykazywał w badaniach dużą skuteczność w hamowaniu konwertazy angiotensynowej. Mają również wpływ na gospodarkę lipidową, w szczególności na obniżenie poziomu cholesterolu, dzięki zawartości beta-sitosterolu.

Inne badania wskazują na skuteczność owoców świdośliwy w łagodzeniu stanów zapalnych i towarzyszących im bólów, dzięki hamowaniu receptorów COX-1 i COX-2.

W medycynie ludowej
sok ze świdośliwy stosowano do płukania jamy ustnej gardła, w tym w bólach gardła, zapewne właśnie ze względu na działanie przeciwzapalne. Większość wspomnianych badań dotyczy świdośliwy olcholistnej, niektóre świdośliwy azjatyckiej. Jeśli więc chcemy uprawiać i spożywać świdośliwę z powodów zdrowotnych, warto wybierać świdośliwę olcholistną.

W Polsce ciągle nowość
Świdośliwa przez długi czas była rośliną dziko rosnącą kontynentu północnoamerykańskiego, prawie w ogóle nie była uprawiana. Jednym z pierwszych znanych plantatorów był... George Washington.
W Polsce uprawiana jest dopiero od kilkudziesięciu lat, głównie jako roślina ozdobna. Szczególne walory dekoracyjne mają jej kwiaty wczesną wiosną i owoce na jesień. W ogrodach i parkach może być sadzona pojedynczo bądź w kompozycjach z lilakami czy forsycjami, jak również do luźnych żywopłotów i szpalerów. Jest też stosowana do umacniania skarp i innych terenów narażonych na erozję. W uprawie towarowej, która w naszym kraju dopiero raczkuje, ale w innych krajach (USA, Kanada, kraje skandynawskie i bałtyckie) jest już rozwinięta, świdośliwy mogą być alternatywą dla borówki wysokiej: walory wizualne i smakowe są zbliżone do borówki, walory odżywcze i zdrowotne pod niektórymi względami przewyższają borówkę, uprawa jest łatwiejsza, nadto świdośliwa owocuje bardzo wcześnie, gdy nie ma jeszcze zbyt wielu owoców. Należy więc przypuszczać, że udział świdośliw w towarowej produkcji owoców będzie rósł.

Małe wymagania w uprawie
to kolejny atut świdośliwy. Rośnie na glebach każdego rodzaju, za wyjątkiem bagien i skrajnie suchych piasków, najlepsze dla niej są gleby wapienne. Ma więc przewagę nad borówką wysoką, trudną w uprawie, bo wymagającą specjalnego zakwaszania gleby. Świdośliwa jest też odporna na mróz. Preferuje stanowiska nasłonecznione, może jednak rosnąć również w półcieniu. Jest długowieczna, może do 30 lat rosnąć na tym samym stanowisku, zaczyna plonować po 3 latach, pełne plonowanie osiąga po 6. Z hektara można zebrać do 10 t owoców, można je zbierać mechanicznie kombajnem do porzeczek. Jest odporna na szkodniki. Głównym zagrożeniem uprawy jest zaraza ogniowa, choroba bakteryjna. Przy uprawie towarowej problemem mogą być również ptaki, które uwielbiają jej owoce. Zasadniczo nie wymaga cięcia. Jeśli trzeba ją przyciąć ze względów technicznych czy estetycznych, należy to czynić wczesną wiosną, przed rozpoczęciem wegetacji. Z powodu zagrożenia, jakie świdośliwy mogą stanowić dla flory rodzimej, należy ich uprawę prowadzić z daleka od lasów, na terenie ogrodzonym, tępić odrosty, a po zakończeniu eksploatacji usunąć.

Zastosowania kulinarne
świdośliwy mogą być szerokie, w zasadzie identyczne z zastosowaniami borówki wysokiej, a nawet szersze, ponieważ owoce świdośliwy są słodsze, co daje smaczniejsze przetwory. W literaturze są wymieniane susze (imitacja rodzynek), ciasta, dżemy, soki, galaretki, konfitury, nalewki i wina. Łatwo wykonuje się przetwory, bo pestki są drobne i miękkie, nie przeszkadzają w przetwarzaniu. Nadaje się do przetworów łączonych z innymi owocami, zwłaszcza kwaśnymi. Owoce świdośliwy nadają się doskonale do jedzenia na surowo. Z powodu właściwości prozdrowotnych, mogą być z powodzeniem uznane za żywność funkcjonalną, zarówno w postaci surowej, jak i przetworzonej. Większość efektów prozdrowotnych nie jest jeszcze potwierdzona badaniami, ale dotychczasowe wyniki są obiecujące, a na bezpieczeństwo spożywania owoców świdośliwy wskazuje tradycja jej konsumpcji w Ameryce Płn.

mgr Artur Rumpel

Piśmiennictwo dostępne w rekacji.