Piołun
pełen goryczy
Piołun to pospolite określenie bylicy piołun, rośliny
gatunku Artemisia absinthium L. Łacińska
nazwa rodzaju Artemisia pochodzi od Artemidy,
greckiej bogini łowów, opiekunki zwierząt, roślinności,
gór i lasów. Rodzaj ten należy do rodziny astrowatych
Asteraceae i obejmuje około 400 gatunków roślin, które
charakteryzują się gorzkim smakiem i aromatycznym zapachem.
Wiele bylic to zwyczajne chwasty, porastające
nieużytki. Są jednak takie gatunki - jak bylica estragon
czy bylica piołun - które mają właściwości lecznicze
i walory przyprawowe.
Piołun jest rośliną wieloletnią, rozpowszechnioną niemal
w całej Europie, w północnej Afryce, w zachodniej
Azji i w Ameryce Płn. W Polsce zaliczany jest do roślin ruderalnych,
występuje bowiem przy drogach, miedzach,
na nieużytkach, w miejscach kamienistych, na skarpach
i zrębach lasów. Lubi słoneczne stanowiska i suche, lekkie,
dobrze przepuszczalne gleby. W wielu krajch Europy
i w USA piołun jest uprawiany. Rozmnaża się go z nasion
lub wegetatywnie, przez kłącza. Wiosną
roślina wytwarza szereg przyziemnych
rozetek liściowych, z których
potem wyrastają pędy kwiatostanowe.
Pędy piołunu są srebrzysto
owłosione, osiągają wysokość
40-100 cm. Żebrowane łodygi
mają pokrój wzniesiony, rozgałęziony,
czasem tworzą kępy.
Liście piołunu są zróżnicowane:
odziomkowe mają długie ogonki
i trójkątną lub owalną, dwubądź
trzykrotnie pierzastosieczną
blaszkę o okrągławych lub lancetowatych
odcinkach. Blaszka liści
łodygowych, zwłaszcza górnych, jest
mniej podzielona (pojedynczo lub podwójnie
pierzastosieczna), a liście szczytowe są lancetowate.
Zabarwienie górnej powierzchni liści jest szarozielone,
a spodniej białawe. Piołun kwitnie od lipca do sierpnia.
Wytwarza niepozorne, żółte kwiaty rurkowe, zebrane w zwisające koszyczki. Owocem jest niełupka, nasiona
są drobne, jasnobrązowe o kształcie łzy.
Liście i ziele
piołunu Folium Absinthii i Herba Absinthii to surowiec
lekarski. Zbiór przeprowadza się od lipca do września,
a zebrany surowiec można suszyć naturalnie, w przewiewnym,
zacienionym miejscu.
Związki czynne
Wyrażenie gorzki jak piołun oddaje szczególną cechę
piołunu, jaką jest wyjątkowo silna gorycz. Za tę kwintesencję
gorzkiego smaku odpowiadają występujące
w piołunie gorycze - absyntyna, artabsyna, anabsyntyna,
należące do laktonów seskwiterpenowych. Oprócz
nich ziele zawiera flawonoidy (np. artemetynę), garbniki,
sole mineralne (sporo potasu) i kwasy organiczne. Obok
związków gorzkich, głównym czynnym składnikiem piołunu
jest olejek eteryczny, którego zawartość waha się
w granicach 0,2-1,5%. Rośliny A. absinthum wytwarzają
olejki o różnych chemotypach. Na skład chemiczny olejku
piołunu, a także jego koncentrację, wpływają również
takie czynniki, jak genotyp, pochodzenie geograficzne,
warunki uprawy, termin zbioru, warunki suszenia. Olejki
piołunu zawierają zwykle kilkadziesiąt składników, najbardziej
typowe to tujon i tujol - związki wykazujące
działanie neurotoksyczne, psychoaktywne. Ich udział
może sięgać odpowiednio 70 i 10% ogółu składników
olejku. W niektórych olejkach piołunu, ze stanowisk
w północnych Włoszech, we Francji i w Hiszpanii, nie
wykryto obecności tujonu. Stałym składnikiem olejku
jest chamazulen, nadający mu barwę zielonkawą do brązowej.
W olejku stwierdzono też występowanie takich
składników, jak myrcen, felandren, a-pinen, p-cymen,
kadinen, bisabolen, limonen, ß-kariofilen, nerol, kamfora,
octany sabinylu i chrysantylu i szereg innych. Większość
związków występujących w olejku piołunu należy do monoterpenoidów,
których udział wynosi zwykle 50-80%.
Bylica piołun ma wiele cennych właściwości leczniczych
i oczyszczających. Jej składniki, zwłaszcza olejek, substancje
gorzkie oraz flawonoidy i garbniki, działają żółciotwórczo,
żółciopędnie, przeciwskurczowo, antyseptycznie
i przeciwpasożytniczo.
Przeciw robakom, owadom i drobnoustrojom
Piołun od wieków funkcjonuje jako środek przeciw pasożytom
i insektom. Jest skuteczny w zwalczaniu owsicy
i glist jelitowych oraz pasożytów skóry - wszy i świerzbowców,
na które działa toksycznie. Odstrasza pchły,
muchy, komary i mole. Pęczki liści piołunu wieszano
"przeciw robactwu" w spiżarniach i spichlerzach. Piołun
posadzony przy kapuście i drzewkach owocowych chroni
je przed owadami. Aktywność piołunu wobec owadów związana jest z obecnością garbników. Ich toksyczne
działanie, w stosunku do niektórych owadów, wynika
z inicjowania reakcji prowadzących do powstania dużych
ilości reaktywnych form tlenu. Ponadto garbniki hamują
aktywność enzymów i mogą tworzyć związki toksyczne
dla owadów. Swoistą barierę przeciw żerowaniu szkodników
tworzą też flawonoidy, pełniące funkcję naturalnych
insektycydów i fungicydów. Wyniki badań wskazują na
przydatność olejku oraz wyciągów z piołunu do ochrony
upraw i zbiorów przed szkodnikami. Stwierdzono, że olejek
działa śmiertelnie na przędziorka chmielowca, a rozpylony
w powietrzu w dawce 9 ul l-1, już po 48 godzinach
powoduje wysoką śmiertelność (80-90%) wołka zbożowego.
10% wodny wyciąg z suchej masy piołunu ogranicza
żerowanie samic i samców oprzędzika pręgowanego,
szkodnika roślin motylkowych, działa bójczo na larwy
i bezskrzydłe samice mszycy grochowej oraz ogranicza
żerowanie larw stonki ziemniaczanej. Dorosłe osobniki
stonki skutecznie zwalcza 30% wyciąg ze świeżej masy
piołunu. Udowodniono, że substancje zapachowe piołunu
działają silnie odstraszająco na chrząszcze oprzędzików
i samców stonki ziemniaczanej.
Potencjał przeciwdrobnoustrojowy mają olejki piołunu.
Wykazują aktywność inhibitującą wzrost patogennych
bakterii Escherichia coli, Salmonella enteritidis, Pseudomonas
aeruginosa, Klebsiella pneumoniae, Staphylococcus aureus,
szkodliwych drożdży C. albicans i pleśni Aspergillus
niger oraz dermatofitów Trichophyton rubrum. Za główny
składnik, mający wpływ na hamowanie wzrostu mikroorganizmów
przez olejki piołunu, uważany jest tujon.
Na problemy żołądkowe i trawienne
Znane i cenione od stuleci jest działanie piołunu, pobudzające
wydzielanie soków trawiennych. Gorycze działają
drażniąco na zakończenia nerwów w kubkach smakowych
języka i na drodze odruchowej zwiększają wydzielanie
soku żołądkowego. Następuje pobudzenie trzustki i wątroby,
wzmagające wydzielanie żółci, kwasów żółciowych,
enzymów trawiennych i soku jelitowego. Związki goryczowe
piołunu powodują rozszerzenie drobnych naczyń
błony śluzowej żołądka, co poprawia trawienie i przyswajanie
pokarmów. Składniki olejku (tujon, felandren) również
przyczyniają się do pobudzenia wydzielania soków
trawiennych i ułatwiają przepływ żółci do dwunastnicy.
Ziele piołunu działa rozkurczowo na przewód pokarmowy,
przewody żółciowe i moczowe. Wykazano, że ekstrakt
wodno-metanolowy z ziela Artemisia absinthium ma działanie
ochraniające wątrobę. Hipokrates wymieniał piołun
jako roślinę skuteczną w leczeniu żółtaczki.
Leki z piołunem
Ziele piołunu jest składnikiem różnych gotowych
preparatów farmaceutycznych, wspomagających organizm przy braku łaknienia i dolegliwościach trawiennych.
Przykładem są nalewka piołunowa Tinctura
Absinthii oraz Zioła poprawiające trawienie Labofarmu.
W tej mieszance ziele piołunu występuje z owocami
kminku oraz z korzeniami cykorii, arcydzięgla i goryczki.
Środki ostrożności
Wewnętrzne stosowanie przetworów z piołunu powinno
być rozważne. Nie należy przekraczać zaleconych dawek
i częstotliwości. Przy przedawkowaniu obecny w piołunie
tujon wywołuje drgawki, zawroty głowy, wymioty
i może być przyczyną niewydolności nerek. Przetworów
z piołunu nie wolno podawać matkom karmiącym
i kobietom w ciąży. Powoduje przekrwienie narządów
wewnętrznych i może wywołać poronienie. Przeciwwskazaniem
w przyjmowaniu preparatów z piołunu są
też żylaki odbytnicy, choroba wrzodowa, krwawienia
z przewodu pokarmowego.
Napar: zalać łyżkę ziela piołunu
szklanką wrzątku i trzymać pod
przykryciem nad parą przez pół
godziny, odstawić do naciągnięcia
na 10' i odcedzić. Spożywać
1/2 do jednej łyżki na godzinę
przed posiłkami, przez kilka dni.
Napar poleca się jako doustny
środek przy braku apetytu, niedokwaśności
treści żołądka, niewydolności
trzustki, niestrawności,
przewlekłych nieżytach
żołądka i jelit, połączonych ze
zmniejszonym wydzielaniem
soków trawiennych i żółci, przy
zgadze, odbijaniu się, wzdęciach
oraz bólu brzucha, a także
przy kolce jelitowej. Wpływa
na regulację przemiany materii
i wzmacnia organizm. Może być
też używany w postaci lewatywy,
w przypadku owsicy. Można go
stosować zewnętrznie do nacierania
i obmywania ciała, gdyż
działa odkażająco, a zawarte w
piołunie azuleny wpływają na
skórę łagodząco, bakteriostatycznie
i pielęgnacyjnie. Jest
również przydatny do czyszczenia
rąk ze smarów i olejów.
Wino piołunowe na apetyt:
3-5 łyżek rozdrobnionego ziela
piołunu zalać 1/2 szklanki alkoholu
etylowego 40% i pozostawić
na 24 h, następnie dodać litr
białego wina, odstawić do następnego
dnia i przesączyć. Pić
3 razy dziennie po 1 łyżeczce, na
30' przed posiłkiem.
|
Absynt
jest najbardziej znanym alkoholowym wyrobem z piołunu
oraz z anyżu i kopru włoskiego. To mocny trunek
o charakterystycznej zielonkawej barwie. Był modny w
środowisku artystycznej bohemy, zwłaszcza w XIX w. Na
swoich płótnach utrwalili go Van Gogh i Degas. Został
jednak uznany za środek niebezpieczny i silnie uzależniający,
powodujący absyntyzm, objawiający się halucynacjami,
odrętwieniem i demencją. Za szkodliwe skutki
spożywania absyntu obwiniono zawarty w nim tujon.
Do 1915 r. w większości państw europejskich i w USA
wprowadzono zakaz wytwarzania i sprzedaży absyntu.
Badania wykazały jednak, że absynt nie jest w większym
stopniu uzależniający i psychoaktywny niż inne alkohole.
Obecnie w Unii dozwolona jest jego produkcja i sprzedaż,
ale zgodnie z rozporządzeniem WE Nr 1334/2008
z 16 grudnia 2008, w wyrobach alkoholowych wytwarzanych
z gatunków Artemisia zawartość a- i ß- tujonu nie
może przekraczać 35 mg na kilogram. Poza absyntem
piołun stosowany jest też do wyrobu
gorzkich likierów żołądkowych
i wermutów oraz do aromatyzowania
wódek. Nadaje przyjemną gorycz
i swoisty zapach.
dr hab. Barbara Wójcik-Stopczyńska
prof. nadzw. ZUT mgr Paweł Kiedos
Dr hab. inż. Barbara Wójcik-Stopczyńska, prof. nadzw. jest
pracownikiem Katedry Ogrodnictwa
Zachodniopomorskiego
Uniwersytetu Technologicznego
w Szczecinie. Interesuje się roślinami
leczniczymi i przyprawowymi.
Autorka prac w zakresie przeciwdrobnoustrojowej
aktywności ziół
i przypraw oraz mikrobiologicznej
jakości świeżych i przetworzonych
surowców zielarskich.
Mgr Paweł Kiedos jest doktorantem
w Katedrze Ogrodnictwa ZUT.
|
|