Piołun
pełen goryczy

Piołun to pospolite określenie bylicy piołun, rośliny gatunku Artemisia absinthium L. Łacińska nazwa rodzaju Artemisia pochodzi od Artemidy, greckiej bogini łowów, opiekunki zwierząt, roślinności, gór i lasów. Rodzaj ten należy do rodziny astrowatych Asteraceae i obejmuje około 400 gatunków roślin, które charakteryzują się gorzkim smakiem i aromatycznym zapachem. Wiele bylic to zwyczajne chwasty, porastające nieużytki. Są jednak takie gatunki - jak bylica estragon czy bylica piołun - które mają właściwości lecznicze i walory przyprawowe.
Piołun jest rośliną wieloletnią, rozpowszechnioną niemal w całej Europie, w północnej Afryce, w zachodniej Azji i w Ameryce Płn. W Polsce zaliczany jest do roślin ruderalnych, występuje bowiem przy drogach, miedzach, na nieużytkach, w miejscach kamienistych, na skarpach i zrębach lasów. Lubi słoneczne stanowiska i suche, lekkie, dobrze przepuszczalne gleby. W wielu krajch Europy i w USA piołun jest uprawiany. Rozmnaża się go z nasion lub wegetatywnie, przez kłącza. Wiosną roślina wytwarza szereg przyziemnych rozetek liściowych, z których potem wyrastają pędy kwiatostanowe. Pędy piołunu są srebrzysto owłosione, osiągają wysokość 40-100 cm. Żebrowane łodygi mają pokrój wzniesiony, rozgałęziony, czasem tworzą kępy. Liście piołunu są zróżnicowane: odziomkowe mają długie ogonki i trójkątną lub owalną, dwubądź trzykrotnie pierzastosieczną blaszkę o okrągławych lub lancetowatych odcinkach. Blaszka liści łodygowych, zwłaszcza górnych, jest mniej podzielona (pojedynczo lub podwójnie pierzastosieczna), a liście szczytowe są lancetowate. Zabarwienie górnej powierzchni liści jest szarozielone, a spodniej białawe. Piołun kwitnie od lipca do sierpnia. Wytwarza niepozorne, żółte kwiaty rurkowe, zebrane w zwisające koszyczki. Owocem jest niełupka, nasiona są drobne, jasnobrązowe o kształcie łzy.

Liście i ziele
piołunu Folium Absinthii i Herba Absinthii to surowiec lekarski. Zbiór przeprowadza się od lipca do września, a zebrany surowiec można suszyć naturalnie, w przewiewnym, zacienionym miejscu.

Związki czynne
Wyrażenie gorzki jak piołun oddaje szczególną cechę piołunu, jaką jest wyjątkowo silna gorycz. Za tę kwintesencję gorzkiego smaku odpowiadają występujące w piołunie gorycze - absyntyna, artabsyna, anabsyntyna, należące do laktonów seskwiterpenowych. Oprócz nich ziele zawiera flawonoidy (np. artemetynę), garbniki, sole mineralne (sporo potasu) i kwasy organiczne. Obok związków gorzkich, głównym czynnym składnikiem piołunu jest olejek eteryczny, którego zawartość waha się w granicach 0,2-1,5%. Rośliny A. absinthum wytwarzają olejki o różnych chemotypach. Na skład chemiczny olejku piołunu, a także jego koncentrację, wpływają również takie czynniki, jak genotyp, pochodzenie geograficzne, warunki uprawy, termin zbioru, warunki suszenia. Olejki piołunu zawierają zwykle kilkadziesiąt składników, najbardziej typowe to tujon i tujol - związki wykazujące działanie neurotoksyczne, psychoaktywne. Ich udział może sięgać odpowiednio 70 i 10% ogółu składników olejku. W niektórych olejkach piołunu, ze stanowisk w północnych Włoszech, we Francji i w Hiszpanii, nie wykryto obecności tujonu. Stałym składnikiem olejku jest chamazulen, nadający mu barwę zielonkawą do brązowej. W olejku stwierdzono też występowanie takich składników, jak myrcen, felandren, a-pinen, p-cymen, kadinen, bisabolen, limonen, ß-kariofilen, nerol, kamfora, octany sabinylu i chrysantylu i szereg innych. Większość związków występujących w olejku piołunu należy do monoterpenoidów, których udział wynosi zwykle 50-80%. Bylica piołun ma wiele cennych właściwości leczniczych i oczyszczających. Jej składniki, zwłaszcza olejek, substancje gorzkie oraz flawonoidy i garbniki, działają żółciotwórczo, żółciopędnie, przeciwskurczowo, antyseptycznie i przeciwpasożytniczo.

Przeciw robakom, owadom i drobnoustrojom
Piołun od wieków funkcjonuje jako środek przeciw pasożytom i insektom. Jest skuteczny w zwalczaniu owsicy i glist jelitowych oraz pasożytów skóry - wszy i świerzbowców, na które działa toksycznie. Odstrasza pchły, muchy, komary i mole. Pęczki liści piołunu wieszano "przeciw robactwu" w spiżarniach i spichlerzach. Piołun posadzony przy kapuście i drzewkach owocowych chroni je przed owadami. Aktywność piołunu wobec owadów związana jest z obecnością garbników. Ich toksyczne działanie, w stosunku do niektórych owadów, wynika z inicjowania reakcji prowadzących do powstania dużych ilości reaktywnych form tlenu. Ponadto garbniki hamują aktywność enzymów i mogą tworzyć związki toksyczne dla owadów. Swoistą barierę przeciw żerowaniu szkodników tworzą też flawonoidy, pełniące funkcję naturalnych insektycydów i fungicydów. Wyniki badań wskazują na przydatność olejku oraz wyciągów z piołunu do ochrony upraw i zbiorów przed szkodnikami. Stwierdzono, że olejek działa śmiertelnie na przędziorka chmielowca, a rozpylony w powietrzu w dawce 9 ul l^-1, już po 48 godzinach powoduje wysoką śmiertelność (80-90%) wołka zbożowego. 10% wodny wyciąg z suchej masy piołunu ogranicza żerowanie samic i samców oprzędzika pręgowanego, szkodnika roślin motylkowych, działa bójczo na larwy i bezskrzydłe samice mszycy grochowej oraz ogranicza żerowanie larw stonki ziemniaczanej. Dorosłe osobniki stonki skutecznie zwalcza 30% wyciąg ze świeżej masy piołunu. Udowodniono, że substancje zapachowe piołunu działają silnie odstraszająco na chrząszcze oprzędzików i samców stonki ziemniaczanej.
Potencjał przeciwdrobnoustrojowy mają olejki piołunu. Wykazują aktywność inhibitującą wzrost patogennych bakterii Escherichia coli, Salmonella enteritidis, Pseudomonas aeruginosa, Klebsiella pneumoniae, Staphylococcus aureus, szkodliwych drożdży C. albicans i pleśni Aspergillus niger oraz dermatofitów Trichophyton rubrum. Za główny składnik, mający wpływ na hamowanie wzrostu mikroorganizmów przez olejki piołunu, uważany jest tujon.

Na problemy żołądkowe i trawienne
Znane i cenione od stuleci jest działanie piołunu, pobudzające wydzielanie soków trawiennych. Gorycze działają drażniąco na zakończenia nerwów w kubkach smakowych języka i na drodze odruchowej zwiększają wydzielanie soku żołądkowego. Następuje pobudzenie trzustki i wątroby, wzmagające wydzielanie żółci, kwasów żółciowych, enzymów trawiennych i soku jelitowego. Związki goryczowe piołunu powodują rozszerzenie drobnych naczyń błony śluzowej żołądka, co poprawia trawienie i przyswajanie pokarmów. Składniki olejku (tujon, felandren) również przyczyniają się do pobudzenia wydzielania soków trawiennych i ułatwiają przepływ żółci do dwunastnicy. Ziele piołunu działa rozkurczowo na przewód pokarmowy, przewody żółciowe i moczowe. Wykazano, że ekstrakt wodno-metanolowy z ziela Artemisia absinthium ma działanie ochraniające wątrobę. Hipokrates wymieniał piołun jako roślinę skuteczną w leczeniu żółtaczki.

Leki z piołunem
Ziele piołunu jest składnikiem różnych gotowych preparatów farmaceutycznych, wspomagających organizm przy braku łaknienia i dolegliwościach trawiennych. Przykładem są nalewka piołunowa Tinctura Absinthii oraz Zioła poprawiające trawienie Labofarmu. W tej mieszance ziele piołunu występuje z owocami kminku oraz z korzeniami cykorii, arcydzięgla i goryczki.

Środki ostrożności
Wewnętrzne stosowanie przetworów z piołunu powinno być rozważne. Nie należy przekraczać zaleconych dawek i częstotliwości. Przy przedawkowaniu obecny w piołunie tujon wywołuje drgawki, zawroty głowy, wymioty i może być przyczyną niewydolności nerek. Przetworów z piołunu nie wolno podawać matkom karmiącym i kobietom w ciąży. Powoduje przekrwienie narządów wewnętrznych i może wywołać poronienie. Przeciwwskazaniem w przyjmowaniu preparatów z piołunu są też żylaki odbytnicy, choroba wrzodowa, krwawienia z przewodu pokarmowego.

Absynt
jest najbardziej znanym alkoholowym wyrobem z piołunu oraz z anyżu i kopru włoskiego. To mocny trunek o charakterystycznej zielonkawej barwie. Był modny w środowisku artystycznej bohemy, zwłaszcza w XIX w. Na swoich płótnach utrwalili go Van Gogh i Degas. Został jednak uznany za środek niebezpieczny i silnie uzależniający, powodujący absyntyzm, objawiający się halucynacjami, odrętwieniem i demencją. Za szkodliwe skutki spożywania absyntu obwiniono zawarty w nim tujon. Do 1915 r. w większości państw europejskich i w USA wprowadzono zakaz wytwarzania i sprzedaży absyntu. Badania wykazały jednak, że absynt nie jest w większym stopniu uzależniający i psychoaktywny niż inne alkohole. Obecnie w Unii dozwolona jest jego produkcja i sprzedaż, ale zgodnie z rozporządzeniem WE Nr 1334/2008 z 16 grudnia 2008, w wyrobach alkoholowych wytwarzanych z gatunków Artemisia zawartość a- i ß- tujonu nie może przekraczać 35 mg na kilogram. Poza absyntem piołun stosowany jest też do wyrobu gorzkich likierów żołądkowych i wermutów oraz do aromatyzowania wódek. Nadaje przyjemną gorycz i swoisty zapach.

dr hab. Barbara Wójcik-Stopczyńska
prof. nadzw. ZUT mgr Paweł Kiedos