Lipa
- dawniejsze znaczenie
i dzisiejsze zastosowanie

Lipa Tilia sp. to nazwa rodzajowa drzew, z rodziny lipowatych Tiliaceae. Występuje w strefach umiarkowanych półkuli północnej. Rosną w lasach mieszanych prawie całej Europy, w Azji Mniejszej i w Chinach. Wyróżnia się dwa podstawowe gatunki: lipę drobnolistną Tilia coradta Miller, syn. Tilia parvifolia Ehrh oraz lipę szerokolistną, nazywaną też lipą wielkolistną Tilia platyphyllos Scop, syn. Tilia grandifolia Ehrh.
W Polsce te dwa gatunki występują na niżu, w skupiskach leśnych i parkach, są często wysadzane wzdłuż ulic i dróg. Nie mają szczególnych wymagań glebowych.

Rozróżnianie
Obydwa gatunki są bardzo do siebie podobne. Lipa drobnolistna ma okazy nieco niższe niż szerokolistna, jej maksymalna wysokość to 25-30 m. Szerokolistna osiąga wysokość nawet 40 m i występuje rzadziej. Można powiedzieć, że przez Polskę przebiega północna granica zasięgu lipy szerokolistnej.
Możemy też odróżnić gatunki na podstawie wyglądu młodych pędów i długości liści oraz budowy kwiatostanu. Obydwa gatunki mają liście szerokojajowate, u nasady sercowate, długoogonkowe. Drobnolistna charakteryzuje się młodymi nagimi pędami, liście od spodu są sinozielone, długości do 10 cm, w kątach nerwów są kępki rudawych włosków. Kwiaty ma promieniste, żółtobiałe, wzniesione do góry, zebrane po 3-6 w wieloramienną wierzchotkę. Obydwa gatunki mają szypułkę kwiatostanu zrośnięta z błoniastą, seledynowożółtą, lancetowatą podsadką. Kwitną w lipcu. Mają owoce suche, są to skórzaste orzeszki o średnicy do 8 mm, o cienkiej łupinie, mogą być gładkie lub nieznacznie żeberkowane. Szerokolistna ma młode pędy owłosione, liście do 12 cm długości, lekko owłosione, w kątach nerwów mają kępki białych włosów. Wierzchotki są złożone z 2-5 kwiatów jasnożółtych i zawisłych. Kwitnie miesiąc wcześniej niż drobnolistna, czyli w czerwcu. Jej owoce są większe i mają twardą, wyraźnie żeberkowaną powierzchnię.

Leczy i chroni
O zastosowaniu lipy w lecznictwie możemy się dowiedzieć już z ksiąg antycznych. Lipę od wieków uważano też za drzewo obdarzone magiczną mocą. W Zielone Świątki przystrajano jej świeżymi gałązkami kościoły, domy, obejścia i płoty. Miało to ustrzec przed działaniem zła. Lud wierzył, że w Matki Boskiej Zielnej (15 sierpnia) rośliny przemawiają, domagając się zaniesienia do kościoła. Wiązanki zielne, układane na ten dzień, przewiązywano łykiem lipowym, które później wiązano krowie na rogu. Łyko miało obezwładnić diabła i chronić krowę przed utratą mleka.
Lipę otaczano szacunkiem ze względu na jej właściwości lecznicze, ale nie tylko. W upalny dzień dawała miłe schronienie w swoim cieniu i zapraszała do odpoczynku. Szczególny stosunek do lipy przekazał nam Jan z Czarnolasu - najwybitniejszy polski poeta czasów staropolskich.

Nie tylko kwiat?
Farmakopea Europejska i Polska uznają za surowiec leczniczy kwiatostan lipy. W czasach średniowiecznych św. Hildegarda z Bingen uważała, że moc lecznicza lipy drzemie raczej w korzeniach i w drewnie. Oprócz kwiatów zalecała - nie tylko jako środek na dnę - pierścień z lipowego drewna, który miał chronić przed wieloma niebezpiecznymi chorobami.
Obecnie wykorzystuje się kwiatostany obu gatunków lipy, łącznie z liściem przykwiatowym. Zgodnie z Farmakopeą Polską, surowiec powinien zawierać nie mniej niż 0,7% flawonoidów, w przeliczeniu na kwercetynę. Strata masy po suszeniu nie powinna być większa niż 1%. Dawka jednorazowa w naparach to 2-6 g, dawka dobowa nie powinna przekraczać 6 g.

Już ksiądz Jan Kluk
pisał, że z mielonych orzeszków lipowych można zrobić rodzaj czekolady. W XIX w. francuski chemik Miss robił czekoladę ze zmielonych w moździerzu orzeszków lipowych i kwiatów. W Prusach podjęto próby wyprodukowania tej substancji na większa skalę, ale pasta szybko się psuła. Z pni lipowych można wiosną otrzymać smaczny słodki sok, jak z pni brzozowych.

Herbatka i węgiel drzewny
Swoją renomę rośliny prozdrowotnej lipa zawdzięcza herbacie parzonej z jej kwiatów. Kto z nas jej nie próbował. Ale z lipowego drewna można pozyskać cenny środek na zatrucia i oparzenia. Węgiel drzewny z lipy Tiliae carbo jest używany przy zatruciach, w biegunkach, a sproszkowany - do posypywania oparzeń. Według Indian, popiół z drewna lipowego lipy amerykańskiej Tilia americana był najlepszy do ługowania niektórych trucizn z innych roślin. Czipewejowie gotowali także młode gałązki i pąki lipy amerykańskiej, lub jedli je na surowo, by wzmocnić organizm.

Pozyskanie surowca
Zbiór kwiatostanu lipy, wraz z podsadką, rozpoczyna się, gdy część kwiatów jest jeszcze w pąkach, i trwa do zakończenia kwitnienia rośliny. Surowiec suszy się w warunkach naturalnych (w cieniu i przewiewie) lub w suszarniach, w temperaturze do 35°C.

Podstawowe związki czynne
Kwiatostan lipy zawiera flawonoidy, pochodne kwercetyny, kemferolu i akacetyny. Na uwagę zasługuje tylirozyd, o budowie glikozydoestru flawonoidowego. Ponadto 0,05% olejku (w nim terpeny, farnezol, geraniol i eugenol o przyjemnym zapachu oraz liczne alkany), związki śluzowate, triterpeny i związki mineralne, kwasy organiczne, fitosterole. Liście i pędy lipy zawierają fenolokwasy, flawonoidy i glikozydy o działaniu moczopędnym, wzmacniającym naczynia krwionośne, przeciwzapalnym i antyseptycznym. Obniżają ciśnienie krwi.

Lipa działa
napotnie, wykrztuśnie, rozkurczowo, moczopędnie, uspokajająco, wzmacniająco, przeciwzapalnie. W przypadku choroby z gorączką napary lub odwary z kwiatów lipy łagodnie zwiększają wydzielanie potu i poprawiają nieco transpirację i perspirację skóry. Działanie to polega na częściowo bezpośrednim pobudzeniu czynności gruczołów potowych, a także w pewnym stopniu, na zwiększeniu ich wrażliwości na bodźce przekazywane przez nerwy układu współczulnego przewodu pokarmowego i narządów rodnych u kobiet. Zmniejszają one nieznacznie napięcie mięśni gładkich, pobudzają w niewielkim stopniu wydzielanie soku żołądkowego, wzmagają przepływ żółci do dwunastnicy oraz wydalanie moczu. Działają również korzystnie na stany napięcia nerwowego, wpływają na konsystencję krwi, obniżając nieznacznie jej lepkość i przeciwdziałają agregacji erytrocytów.

Zapomniana?
W ostatnich latach jakby rzadziej się pisze o właściwościach leczniczych lipy. Zapomina się o tym surowcu czy uznano, że wszystko już wiemy? W roku 2008 przeprowadzono serię doświadczeń pod kątem właściwości przeciwzapalnych lipy. Wyizolowano z lipy związki terpenowe. Wykazano działanie regulujące na limfocyty w przypadku stanów zapalnych, a także wspomagające przy walce z tworzeniem się nowych komórek nowotworowych. W testach in vitro została zahamowana proliferacja komórek nowotworowych. Czeskie i bałkańskie zespoły badawcze podjęły się w ostatnich latach analizy, przy użyciu metod chromatograficznych, dokładnego składu zarówno kwiatostanów, jak i liści lipy. W roku 2016 polscy naukowcy (Granica-Ziaja) podjęli się szczegółowej analizy porównawczej składu lipy drobnolistnej i szerokolistnej. Na tej podstawie można by podjąć dalsze badania nad związkami jeszcze nieznanymi, mającymi działanie lecznicze.

Kwiat lipy
wykazuje korzystne działanie na organizm człowieka, poczynając od środka profilaktycznego przeciwko miażdżycy i nadciśnieniu, co udokumentowano w 2009, w testach antyperoksydacyjnych i antyoksydacyjnych. To niezawodny środek na ukojenie nerwów, działa napotnie, powlekająco, ze względu na obecność śluzów przeciwgorączkowo i żółciopędnie, reguluje więc trawienie i przemianę materii.

Przetwory na dolegliwości
Aby wzmocnić działanie napotne lipy, można dodać kwiaty bzu czarnego i owoce berberysu czy kłącza perzu. Do tak przygotowanego naparu można dodać także syropu malinowego lub kieliszek rumu. By ukoić skołatane nerwy, poleca się mieszać kwiaty lipy z korzeniami kozłka i liśćmi melisy.
Dawniej owoce lipy, roztarte z octem, służyły jako środek ściągający i krwiotamujący. Z nasion wytłaczano olej jadalny i leczniczy na rany. Świeżego łyka lipowego używano do leczenia oparzeń. Węgiel z lipy, niezależnie od medycznych zastosowań, był wykorzystywany jako... proch strzelniczy.
Czasem można spotkać w starszej literaturze polskiej czy niemieckiej wzmianki o zastosowaniu kwiatu lipy przy padaczce i puchlinie wodnej. Kąpiele polecano przy nerwobólach.

W kosmetyce
kwiatów lipy używa się do produkcji kremów i płynów. Preparaty kosmetyczne z ich dodatkiem oczyszczają i zmiękczają skórę, są zwłaszcza polecane do skór wrażliwych i alergicznych. Cerę tłustą ukoi maseczka z kwiatów lipy, złagodzi też stany zapalne skóry. Cera pielęgnowana wyciągami lipowymi nabierze blasku, plamy i piegi staną się mniej widoczne, będzie miała alabastrowy blask. Płukanki do włosów i masaże głowy naparem z kwiatów wzmacniają włosy, nadają im puszystość, połysk, elastyczność i przyjemny miodowy zapach.
Kąpiele w naparze lipowym mają działanie uspokajające, przeciwzapalne. Przy egzemach wskazane są okłady i przymoczki (ciepłe kompresy) z wyciągu śmietankowego, z kwiatów i nasion lipy.

mgr farm. Katarzyna Kurc