Lipa
- dawniejsze znaczenie
i dzisiejsze zastosowanie
Lipa Tilia sp. to nazwa rodzajowa drzew, z rodziny
lipowatych Tiliaceae. Występuje w strefach umiarkowanych
półkuli północnej. Rosną w lasach mieszanych
prawie całej Europy, w Azji Mniejszej i w Chinach.
Wyróżnia się dwa podstawowe gatunki: lipę drobnolistną
Tilia coradta Miller, syn. Tilia parvifolia Ehrh oraz
lipę szerokolistną, nazywaną też lipą wielkolistną Tilia
platyphyllos Scop, syn. Tilia grandifolia Ehrh.
W Polsce te dwa gatunki występują na niżu, w skupiskach
leśnych i parkach, są często wysadzane wzdłuż
ulic i dróg. Nie mają szczególnych wymagań glebowych.
Rozróżnianie
Obydwa gatunki są bardzo do siebie podobne. Lipa
drobnolistna ma okazy nieco niższe niż szerokolistna, jej
maksymalna wysokość to 25-30 m. Szerokolistna osiąga
wysokość nawet 40 m i występuje rzadziej. Można powiedzieć,
że przez Polskę przebiega północna granica
zasięgu lipy szerokolistnej.
Możemy też odróżnić gatunki na podstawie wyglądu
młodych pędów i długości liści oraz budowy kwiatostanu.
Obydwa gatunki mają liście szerokojajowate,
u nasady sercowate, długoogonkowe. Drobnolistna charakteryzuje
się młodymi nagimi pędami, liście od spodu
są sinozielone, długości do 10 cm, w kątach nerwów są
kępki rudawych włosków. Kwiaty ma promieniste, żółtobiałe,
wzniesione do góry, zebrane po 3-6 w wieloramienną
wierzchotkę. Obydwa gatunki mają szypułkę
kwiatostanu zrośnięta z błoniastą, seledynowożółtą, lancetowatą
podsadką. Kwitną w lipcu. Mają owoce suche,
są to skórzaste orzeszki o średnicy do 8 mm, o cienkiej
łupinie, mogą być gładkie lub nieznacznie żeberkowane.
Szerokolistna ma młode pędy owłosione, liście do 12 cm
długości, lekko owłosione, w kątach nerwów mają kępki
białych włosów. Wierzchotki są złożone z 2-5 kwiatów
jasnożółtych i zawisłych. Kwitnie miesiąc wcześniej niż
drobnolistna, czyli w czerwcu. Jej owoce są większe i mają
twardą, wyraźnie żeberkowaną powierzchnię.
Leczy i chroni
O zastosowaniu lipy w lecznictwie możemy się dowiedzieć
już z ksiąg antycznych. Lipę od wieków uważano
też za drzewo obdarzone magiczną mocą. W Zielone
Świątki przystrajano jej świeżymi gałązkami kościoły, domy, obejścia i płoty. Miało to ustrzec przed działaniem
zła. Lud wierzył, że w Matki Boskiej Zielnej (15 sierpnia)
rośliny przemawiają, domagając się zaniesienia do kościoła.
Wiązanki zielne, układane na ten dzień, przewiązywano
łykiem lipowym, które później wiązano krowie
na rogu. Łyko miało obezwładnić diabła i chronić krowę
przed utratą mleka.
Lipę otaczano szacunkiem ze względu na jej właściwości
lecznicze, ale nie tylko. W upalny dzień dawała
miłe schronienie w swoim cieniu i zapraszała do
odpoczynku. Szczególny stosunek do lipy przekazał
nam Jan z Czarnolasu - najwybitniejszy polski poeta
czasów staropolskich.
Nie tylko kwiat?
Farmakopea Europejska i Polska uznają za surowiec leczniczy
kwiatostan lipy. W czasach średniowiecznych
św. Hildegarda z Bingen uważała, że moc lecznicza lipy
drzemie raczej w korzeniach i w drewnie. Oprócz kwiatów
zalecała - nie tylko jako środek na dnę - pierścień
z lipowego drewna, który miał chronić przed wieloma
niebezpiecznymi chorobami.
Obecnie wykorzystuje się kwiatostany obu gatunków
lipy, łącznie z liściem przykwiatowym. Zgodnie z Farmakopeą
Polską, surowiec powinien zawierać nie mniej niż
0,7% flawonoidów, w przeliczeniu na kwercetynę. Strata
masy po suszeniu nie powinna być większa niż 1%. Dawka
jednorazowa w naparach to 2-6 g, dawka dobowa nie
powinna przekraczać 6 g.
Już ksiądz Jan Kluk
pisał, że z mielonych orzeszków lipowych można zrobić
rodzaj czekolady. W XIX w. francuski chemik Miss robił
czekoladę ze zmielonych w moździerzu orzeszków lipowych
i kwiatów. W Prusach podjęto próby wyprodukowania
tej substancji na większa skalę, ale pasta szybko się
psuła. Z pni lipowych można wiosną otrzymać smaczny
słodki sok, jak z pni brzozowych.
Herbatka i węgiel drzewny
Swoją renomę rośliny prozdrowotnej lipa zawdzięcza
herbacie parzonej z jej kwiatów. Kto z nas jej nie próbował.
Ale z lipowego drewna można pozyskać cenny
środek na zatrucia i oparzenia. Węgiel drzewny z lipy
Tiliae carbo jest używany przy zatruciach, w biegunkach,
a sproszkowany - do posypywania oparzeń.
Według Indian, popiół z drewna lipowego
lipy amerykańskiej Tilia americana był
najlepszy do ługowania niektórych trucizn
z innych roślin. Czipewejowie gotowali także
młode gałązki i pąki lipy amerykańskiej,
lub jedli je na surowo, by wzmocnić
organizm.
Pozyskanie surowca
Zbiór kwiatostanu lipy, wraz z podsadką, rozpoczyna
się, gdy część kwiatów jest jeszcze
w pąkach, i trwa do zakończenia kwitnienia
rośliny. Surowiec suszy się
w warunkach naturalnych (w cieniu
i przewiewie) lub w suszarniach, w temperaturze
do 35°C.
Podstawowe związki czynne
Kwiatostan lipy zawiera flawonoidy, pochodne
kwercetyny, kemferolu i akacetyny. Na uwagę zasługuje
tylirozyd, o budowie glikozydoestru flawonoidowego.
Ponadto 0,05% olejku (w nim terpeny,
farnezol, geraniol i eugenol o przyjemnym
zapachu oraz liczne alkany), związki śluzowate,
triterpeny i związki mineralne, kwasy organiczne, fitosterole.
Liście i pędy lipy zawierają fenolokwasy, flawonoidy
i glikozydy o działaniu moczopędnym, wzmacniającym
naczynia krwionośne, przeciwzapalnym i antyseptycznym.
Obniżają ciśnienie krwi.
Lipa działa
napotnie, wykrztuśnie, rozkurczowo, moczopędnie,
uspokajająco, wzmacniająco,
przeciwzapalnie. W przypadku choroby
z gorączką napary lub odwary z kwiatów lipy
łagodnie zwiększają wydzielanie potu i poprawiają nieco
transpirację i perspirację skóry. Działanie to polega
na częściowo bezpośrednim pobudzeniu czynności
gruczołów potowych, a także w pewnym stopniu, na
zwiększeniu ich wrażliwości na bodźce przekazywane
przez nerwy układu współczulnego przewodu pokarmowego
i narządów rodnych u kobiet. Zmniejszają
one nieznacznie napięcie mięśni gładkich,
pobudzają w niewielkim
stopniu wydzielanie
soku żołądkowego, wzmagają przepływ żółci do dwunastnicy oraz wydalanie
moczu.
Działają również korzystnie na stany napięcia nerwowego,
wpływają na konsystencję krwi, obniżając nieznacznie
jej lepkość i przeciwdziałają agregacji erytrocytów.
Zapomniana?
W ostatnich latach jakby rzadziej się pisze o właściwościach
leczniczych lipy. Zapomina się o tym surowcu czy
uznano, że wszystko już wiemy? W roku 2008 przeprowadzono
serię doświadczeń pod kątem właściwości
przeciwzapalnych lipy. Wyizolowano z lipy związki terpenowe.
Wykazano działanie regulujące na limfocyty
w przypadku stanów zapalnych,
a także wspomagające przy walce
z tworzeniem się nowych komórek
nowotworowych. W testach in vitro
została zahamowana proliferacja
komórek nowotworowych.
Czeskie i bałkańskie zespoły badawcze
podjęły się w ostatnich latach
analizy, przy użyciu metod chromatograficznych,
dokładnego składu
zarówno kwiatostanów, jak i liści lipy. W roku 2016 polscy
naukowcy (Granica-Ziaja) podjęli się szczegółowej
analizy porównawczej składu lipy drobnolistnej i szerokolistnej.
Na tej podstawie można by podjąć dalsze
badania nad związkami jeszcze nieznanymi, mającymi
działanie lecznicze.
Kwiat lipy
wykazuje korzystne działanie na organizm człowieka,
poczynając od środka profilaktycznego przeciwko
miażdżycy i nadciśnieniu, co udokumentowano w 2009,
w testach antyperoksydacyjnych i antyoksydacyjnych.
To niezawodny środek na ukojenie nerwów, działa
napotnie, powlekająco, ze względu na obecność śluzów
przeciwgorączkowo i żółciopędnie, reguluje więc
trawienie i przemianę materii.
Działając rozkurczowo na układ
krążenia, kwiat lipy znalazł zastosowanie
w leczeniu niektórych
rodzajów migreny, ale stosowany
jest głównie przy przeziębieniach,
w stanach goraczkowych, przy
grypie, zaflegmieniach i nieżytach
dróg odechowych, zapaleniach
gardła i oskrzeli.
|
Przetwory na dolegliwości
Aby wzmocnić działanie napotne lipy, można dodać kwiaty
bzu czarnego i owoce berberysu czy kłącza perzu. Do
tak przygotowanego naparu można dodać także syropu
malinowego lub kieliszek rumu. By ukoić skołatane nerwy,
poleca się mieszać kwiaty lipy z korzeniami kozłka
i liśćmi melisy.
Dawniej owoce lipy, roztarte z octem,
służyły jako środek ściągający
i krwiotamujący. Z nasion wytłaczano
olej jadalny i leczniczy na rany.
Świeżego łyka lipowego używano
do leczenia oparzeń. Węgiel z lipy,
niezależnie od medycznych zastosowań,
był wykorzystywany jako...
proch strzelniczy.
Czasem można spotkać w starszej literaturze polskiej
czy niemieckiej wzmianki o zastosowaniu kwiatu lipy
przy padaczce i puchlinie wodnej. Kąpiele polecano
przy nerwobólach.
W kosmetyce
kwiatów lipy używa się do produkcji kremów i płynów.
Preparaty kosmetyczne z ich dodatkiem oczyszczają
i zmiękczają skórę, są zwłaszcza polecane do skór wrażliwych
i alergicznych. Cerę tłustą ukoi maseczka z kwiatów
lipy, złagodzi też stany zapalne skóry. Cera pielęgnowana
wyciągami lipowymi nabierze blasku, plamy i piegi staną
się mniej widoczne, będzie miała alabastrowy blask.
Płukanki do włosów i masaże głowy naparem z kwiatów
wzmacniają włosy, nadają im puszystość, połysk,
elastyczność i przyjemny miodowy zapach.
Kąpiele w naparze lipowym mają działanie uspokajające,
przeciwzapalne. Przy egzemach wskazane są okłady
i przymoczki (ciepłe kompresy) z wyciągu śmietankowego,
z kwiatów i nasion lipy.
* * *
Lipa ma nieskończoną listę walorów. Według Farmakopei
Europejskiej i Polskiej, nie ma udokumentowanych działań
ubocznych. Można stosować ją u dzieci w odpowiednio
mniejszych dawkach, bez żadnych powikłań. Cenny dla
naszego zdrowia surowiec, skrywa jeszcze wiele tajemnic
przed badaczami. Już dziś mamy jednak wystarczającą
wiedzę, by czerpać z lipy zdrowie.
mgr farm. Katarzyna Kurc
|