Cenne nasiona babki

W Farmakopei Polskiej IX (2011) figurują nasiona kilku przedstawicieli rodzaju babka Plantago. Nasionom babki jajowatej Plantaginis ovatae semen (Blond psyllium seed), pochodzącym z Plantago ovata Forsk, poświęciłam artykuł w Panacei nr 1 (38) z roku 2012. Teraz popatrzmy na surowiec Psyllium semen, którego dostarczają, według FP IX, dwa gatunki: babka płesznik Plantago afra L. i babka piaskowa Plantago arenaria W. et K.
Są to taksony pokrewne, należą do sekcji Psyllium rodziny Plantaginaceae. Rośliny te – w odróżnieniu od naszych pospolitych leczniczych babek: lancetowatej (Panacea nr 3 (24), 2008) i większej (Panacea nr 2 (31), 2010) – nie tworzą różyczki przyziemnej. Charakteryzują się rozgałęzioną, naprzeciwlegle ulistnioną łodygą. Liście i łodygi obu taksonów pokryte są takimi samymi typami włosków – zarówno główkowych, jak i bezgłówkowych (Andrzejewska-Golec i Świętosławski 1993). Mają główkowate kwiatostany, określane też jako kulistawe lub jajowate kłosy, złożone z drobnych, niepozornych kwiatów, zbudowanych analogicznie jak u innych babkowatych: 4-krotnych, o błoniastej koronie. Owoc jest typowy dla rodzaju babka. Torebka otwiera się wieczkiem i zawiera wklęsłowypukłe nasiona. U obu gatunków w torebce znajdują się dwa nasiona. Dokładne opisy tych nasion podaje WHO Monographs (1999), gdzie jako Semen psyllii figurują także nasiona babki azjatyckiej i babki jajowatej.

Babka płesznik
zwana pchlicą – Plantago afra L., P. psyllium L. 1762 – charakteryzuje się nasionami przypominającymi imago pchły – ze względu na kształt, barwę i wielkość, ale też łatwą przyczepność do skóry człowieka (śluzowacenie nasion). Wygląda jak pchła siedząca na skórze (Muszyński 1957). To podobieństwo odzwierciedla się w nazewnictwie: pchlica, psyllium (gr. pchła), podorożnik błosznyj, błocha (ros. pchła).
P. psyllium L. 1753 to nie jest synonimowa nazwa P. psyllium 1762, lecz synonim babki piaskowej P. arenaria W. et K., dlatego Flora Europaea (Chater i Cartier 1976) zaleca stosownie nazwy P. afra jako jednoznacznej (rzadziej podaje się rok po nazwach).
Płesznik jest rośliną roczną, o wysokości 10-40 cm. Dokładny opis morfologiczny podaje w klasycznej i najobszerniejszej monografii rodziny babkowatych Pilger (1937). P. afra rośnie dziko w krajach śródziemnomorskich, także na Kaukazie, poza tym została zawleczona do Ameryki Płd. i do Australii. W wielu krajach jest uprawiana (w basenie Morza Śródziemnego, Indie, Japonia, Ukraina) dla celów leczniczych oraz dla przemysłu tekstylnego i papierniczego. Z 1 ha uprawy można uzyskać 700-900 kg nasion babki płesznika (Czikow i Łaptiew 1983).
W Polsce nie rośnie w naturze, może być uprawiana. Badania agrotechniczne prowadził Instytut Roślin i Przemysłu Zielarskiego w Plewiskach pod Poznaniem (Czarnecki i Załęcki 1993; Kozłowski i Krzysztofikowa 1957).
W roku 2005 ukazała się publikacja Sarihana i współpracowników – na temat regeneracji P. afra in vitro. Jako eksplantaty posłużyły autorom liścienie i łodyżki podliścieniowe (hipokotyle) siewek rośliny. Zastosowali typowe w kulturach in vitro podłoże Murashiga i Skooge’a, wzbogacone różnymi kombinacjami regulatorów wzrostu. Hypokotyle w odpowiednich warunkach wytworzyły z dużą wydajnością pędy, które po ukorzenieniu i aklimatyzacji hodowano w szklarni.
Nasiona płesznika – znane pod nazwą Black psyllium seed (2-3 x 0,8-1,0 mm) – są jasnobrązowe do ciemnobrązowych, gładkie, połyskujące, z ciemną plamką (znaczek) w środku (FP IX). Zawierają związki śluzowe w łupinie nasiennej – składające się głównie, tak jak śluzy nasion babki jajowatej, z arabinoksylanów – glikozydy, skrobię, białko, enzymy, olej (Matławska 2006).
W zielu stwierdzono obecność śluzu, flawonoidów (7-glukozyd apigeniny, 7-glukozyd chrysoeriolu, 7-gentiobiozyd chrysoeriolu, chrysoeriol, 7-glukuronid triticiny, triticina), werbaskozydu, irydoidów (plantarenalozyd, bartsiozyd i aukubina), rinantiny, karotenu, witaminy C, związków goryczowych i garbników (Kalinowska 2002; Kawashty et al. 1994.; Ronsted 2000).
Nasiona działają łagodnie przeczyszczająco, przeciwbiegunkowo, osłaniająco i wykrztuśnie (Kozłowski i Krzysztofikowa 1957; Rumińska i Ożarowski 1990). Nasiona lub same łupiny nasienne mogą być cennym źródłem błonnika (Kies 1983).
W lecznictwie ludowym stosuje się też sok z ziela tej babki w chorobach żołądka i dwunastnicy oraz leczeniu ran (Czikow i Łaptiew 1983; Kalinowska 2002; Szreter et al. 1979; Zadorożnyj et al. 1988).
CPR – złożony preparat stosowany w profilaktyce miażdżycy – zawiera łupinę nasienną babki płesznika Psylli testae, Psylli husk (Białkowska 1992). Zastosowanie nasion płesznika w przemyśle tekstylnym i papierniczym związane jest z obecnością w nich dużej ilości śluzu (Czikow i Łaptiew 1983).
W roku 2009 ukazał się w „Postępach Fitochemii” (Król 2009) artykuł poświęcony P. afra jako cennej roślinie leczniczej. Niestety, zawiera on rażące błędy w opisie morfologicznym.

Babka piaskowa
- zwana gałęzistą, indyjską albo pchlim zielem (tak jak u płesznika, nasiona przypominają dorosłe pchły), P. arenaria W. et K., P. indica L., P. ramosa (Gilib.) Aschers., P. psyllium L. 1753 – jest rośliną jednoroczną. W Polsce rośnie dziko, na terenach piaszczystych (arena - łac. piasek, miejsce piaszczyste), nasypach, wydmach, przydrożach, siedliskach ruderalnych (Tacik 1967). Według Flora Europaea (1976) nazwa P. indica jest niewłaściwa.
Dokładne opisy morfologii babki piaskowej podają m.in. Flora Europaea (Chater i Cartier 1976), Pilger (1937), Flora Polska (Tacik 1976). Różni się ona od płesznika brzegiem liści (u piaskowej liście są całobrzegie, u płesznika – odlegle ząbkowane), kształtem kwiatostanów i barwą nasion: jaśniejsze u płesznika (Kozłowski 1982; Pilger 1932). Nasiona o wymiarach 2-3 x 1,5 mm są prawie identyczne z nasionami płesznika, ale mniej błyszczące (FP IX). Według badań Formanowiczowej i Kozłowskiego (1964) nasiona babki piaskowej wykazują zmniejszoną siłę kiełkowania już po dwóch latach, nasiona P. psyllium nie tracą zdolności kiełkowania nawet po 5 latach. W nasionach babki piaskowej, pochodzącej z polowych upraw w Polsce, stwierdzono 7-10% śluzu, w analogicznie uzyskanych nasionach płesznika – 7,5-9% (Kozłowski 1982). Taikun et al. (1994) porównywali budowę morfologiczną i histologiczną (badania w mikroskopie optycznym i skaningowym) nasion 12 gatunków babek rosnących w Chinach, w tym babki piaskowej. Opracowali klucz do ich oznaczania. Nasiona zawierają związki śluzowe, skrobię, białka, olej. Ziele zawiera śluz, garbniki, flawonoidy, glikozydy, związki goryczkowe, aukubinę (Kalinowska 2002). Surowiec należy (według Kędzi 1990) do najbardziej zanieczyszczonych grzybami.
Nasiona obu babek – płesznika i piaskowej – figurujące w Farmakopei Polskiej IX pod nazwą Psylli semen, znane są w handlu jako Spanish lub French psyllium seed (Robbers et al. 1996). Surowiec Semen psyllii (Semen pulicariae, od pulex - łac. pchła) został po raz pierwszy wprowadzony do FP III (1954). Nie włączono go do FP IV, ale pojawił się znów w FP V (1999) i figuruje w FP do dziś.
Według Andrzejewskiej-Golec et al. (1997; 2003) w zielu P. afra i P. psyllium występują te same glikozydy irydoidowe – dwa prekursory aukubiny, bartsiozyd i plantarenalozyd, oraz aukubina. Ronsted (2000) wykryła w zielu tych babek tylko wyżej wymienione prekursory aukubiny. Bartsiozyd i planterenalozyd nie występują u takich leczniczych babek, jak P. major L., P. lanceolata L. i P. ovata Forsk.
W zielu obu omawianych gatunków występuje glikozyd fenyloetanoidowy - werbaskozyd (Ronsted 2000). Kawashy et al. (1994) stwierdzili w zielu obecność flawonoidów: triciny i 7-glukuronidu triciny, których nie wykryli u innych badanych przez nich egipskich taksonów Plantago. Tricina i jej pochodna, według tych autorów, to flawonoidy charakterystyczne dla taksonów sekcji Psyllium, do której zalicza się m.in. babkę piaskową i babkę płesznik.

Psylli semen wchodzi w skład mieszanek ziołowych, wspomagających wypróżnianie (laxans) i odchudzanie (metabolicum) oraz w skład mieszanki przeciwbiegunkowej species antidiarrhoicae (Kalinowska 2002; Matławska 2006).

Babka krzewna
- P. cynops L., P. sempervirens Cranz, P. suffruticosa Lam. – bywa w niektórych krajach stosowana obok nasion P. psyllium i P. arenaria jako Psylli semen (Muszyński 1957). Rośnie dziko w południowych Włoszech, we Francji i w Hiszpanii. Od płesznika i babki piaskowej, z którymi jest blisko spokrewniona (ta sama sekcja), różni się głównie wieloletniością – jest krzewinką. Dokładny opis morfologiczny P. cynops można znaleźć m.in. w Flora Europaea (Chater i Cartier 1976) i w monografii Pilgera (1937). Babka krzewna może rosnąć, kwitnąć, owocować i wydawać płodne nasiona także w naszym klimacie, ale w czasie ostrych zim wymarza (Andrzejewska-Golec 1993). Zarówno budowa anatomiczna, jak i skład chemiczny nasion babki krzewnej nie wykazują większych różnic w porównaniu z nasionami P. psyllium i P. arenaria (Międzobrodzka 1956). Ziele zawiera werbaskozyd. Oprócz tych samych irydoidów, jak w wyżej omówionych gatunkach, także aurozyd i kwas mussaenozydowy (Ronsted 2000). FP IX traktuje nasiona babki krzewnej, jak również lancetowatej, większej i jajowatej, jako zanieczyszczenie surowca Psyllii semen. Nasiona babki jajowatej stanowią odrębny surowiec farmakopealny (Andrzejewska-Golec 2012).

dr hab. n. farm. Emilia Andrzejewska-Golec

Piśmiennictwo:
Andrzejewska-Golec E. Babka jajowata i jej cenne nasiona. Panacea 1(38)/2012, 8-9; Andrzejewska-Golec E., Świętosławski J. Hair anatomy in Plantago subg. Psyllium (Plantaginaceae). Pl. Syst. Evol. 1993, 184:113-23; Białkowska M. CRP - nowy preparat przeciwmiażdżycowy. Gazeta Lek. 3/1992, 21; Czarnecki M., Załęcki R. Uprawa i nawożenie mineralne babki płesznik (Plantago psyllium L.). Herba Pol. 39(1- 2)/1993, 23-28; Chater A.O., Cartier D. Plantago L., w: Flora Europaea vol. 4. Cambridge University Press. Cambridge 1976, 38-44. Czikow P., Łaptiew J. Rośliny lecznicze. PWRiL, Wwa 1983; Formanowiczowa H., Kozłowski J. Biologia kiełkowania i ocena nasion roślin leczniczych jako materiału siewnego. I. Nasiona niektórych gatunków rodzaju babka (Plantago L.). Biul. Instytutu Roślin Leczniczych w Poznaniu 10/1964, 213-29; Kalinowska J. Lecznicze babki. Wiad. Ziel. 44(5)/2002, 6-7; Kawashty S.A., Gamal-El- -Din E., Abdalla M.F., Saleh N.A.M. Flavonoids of Plantago species in Egipt. Bioch. Syst. Ecol. 22(7)/1994, 729-33; Kędzia B. Drobnoustroje fitopatologiczne w surowcach zielarskich. II. Grzyby pleśniowe. Herba Pol. 36(1-2)/1990, 56; Kies C. Purified psyllium seed fiber, human gastrointestinal tract function, and nutritional status of humans. Unconventional Sources Dietary Fiber. ACS Symp. Ser. 214/1983: 61-70; Kozłowski J. Babka piaskowa i babka płesznik - gatunki nadające się do łatwych upraw zielarskich. Wiad. Ziel. 1-2/1982, 5-6; Kozłowski J. Rośliny bogate w śluzy i pektyny oraz ich znaczenie w ziołolecznictwie. Wiad. Ziel. 6/1995, 8-9; Kozłowski J., Krzysztofikowa B. Próby uprawy i ocena nasion babki piaskowej i babki płesznika. Biul. Inst. Roślin Leczniczych w Poznaniu 3/1957, 302-10; Król D. Babka płesznik (Plantago psyllium L. Postępy Fitoterapii 4/2009, 256-59; Matławska I. Farmakognozja, Poznań 2006; Międzobrodzka J. Semen psyllii. Opracowanie farmakognostyczno-botaniczne. Dissert. Pharm. 7/1956, 133. Olechnowicz-Stępień W., Lamer-Zarawska E. Rośliny lecznicze stosowane u dzieci. PZWL, Wwa 1989. Pilger R. Plantaginaceae, w: Engler A., Diels L. Das Pflanzenreich (4), Leipzig 1937; Robber J.E., Speedie M.K., Tyler V.L. Pharmacognosy and pharmacobiotechnology. Williama&Wilkins, Baltimore, Philadelfia, Tokyo, Wrocław 1996; Ronsted N., Franzyk H., Molgaard P., Jaroszewski J., Jensen S.R. Chemotaxonomy and evolution of Plantago L. Plant Syst. Evol. 242/2003, 63-82; Rumińska A., Ożarowski A. Leksykon roślin leczniczych. PWRiL, Wwa 1990; Szreter A.I., Murawiewa D.A., Pakaln D.A., Efimowa F.W. Lekarstwiennaja flora Kawkaza. Medicina, Moskwa 1979; Tacik T. Rodzina Plantaginaceae, babkowate, w: Flora Polska, vol. XI. PWN, Wwa-Kraków 1967, 237- 56. Taikun Z., Tanaka T., Hishikawa K., Noro Y., Hisata Y., Yoshida M., Sakai E. Pharmaceutical studies of Plantaginis Herba. Morphogical and histological studies on the seeds of Chinese Plantago sp. Natural Med. 48(1)/1994, 63-70. WHO 1999: WHO monographs of selected medicinal plants, vol. 1, Genewa. ??????????????????????Zadorożnyj A.M., Koszkin A.Z., Sokołow S., Szreter A.I. Sprawocznik po lekarstwiennym rastieniam. Lesnaja Promyszlennost, Moskwa 1988.