Cenne nasiona babki
W Farmakopei Polskiej IX (2011) figurują nasiona kilku
przedstawicieli rodzaju babka Plantago. Nasionom
babki jajowatej Plantaginis ovatae semen (Blond psyllium
seed), pochodzącym z Plantago ovata Forsk, poświęciłam
artykuł w Panacei nr 1 (38) z roku 2012. Teraz popatrzmy
na surowiec Psyllium semen, którego dostarczają, według
FP IX, dwa gatunki: babka płesznik Plantago afra L.
i babka piaskowa Plantago arenaria W. et K.
Są to taksony pokrewne, należą do sekcji Psyllium rodziny
Plantaginaceae. Rośliny te – w odróżnieniu od naszych
pospolitych leczniczych babek: lancetowatej (Panacea
nr 3 (24), 2008) i większej (Panacea nr 2 (31), 2010)
– nie tworzą różyczki przyziemnej. Charakteryzują się
rozgałęzioną, naprzeciwlegle ulistnioną łodygą. Liście
i łodygi obu taksonów pokryte są takimi samymi typami
włosków – zarówno główkowych, jak i bezgłówkowych
(Andrzejewska-Golec i Świętosławski 1993). Mają główkowate
kwiatostany, określane też jako kulistawe lub
jajowate kłosy, złożone z drobnych, niepozornych
kwiatów, zbudowanych analogicznie
jak u innych babkowatych: 4-krotnych,
o błoniastej koronie. Owoc jest typowy
dla rodzaju babka. Torebka otwiera się
wieczkiem i zawiera wklęsłowypukłe nasiona.
U obu gatunków w torebce znajdują
się dwa nasiona. Dokładne opisy tych nasion
podaje WHO Monographs (1999), gdzie jako
Semen psyllii figurują także nasiona babki azjatyckiej
i babki jajowatej.
Babka płesznik
zwana pchlicą – Plantago afra L., P. psyllium L. 1762 – charakteryzuje
się nasionami przypominającymi imago
pchły – ze względu na kształt, barwę i wielkość, ale też
łatwą przyczepność do skóry człowieka (śluzowacenie
nasion). Wygląda jak pchła siedząca na skórze (Muszyński
1957). To podobieństwo odzwierciedla się w nazewnictwie:
pchlica, psyllium (gr. pchła), podorożnik błosznyj,
błocha (ros. pchła).
P. psyllium L. 1753 to nie jest synonimowa nazwa P. psyllium
1762, lecz synonim babki piaskowej P. arenaria W.
et K., dlatego Flora Europaea (Chater i Cartier 1976) zaleca
stosownie nazwy P. afra jako jednoznacznej (rzadziej
podaje się rok po nazwach).
Płesznik jest rośliną roczną, o wysokości 10-40 cm. Dokładny
opis morfologiczny podaje w klasycznej i najobszerniejszej
monografii rodziny babkowatych Pilger (1937).
P. afra rośnie dziko w krajach śródziemnomorskich, także
na Kaukazie, poza tym została zawleczona do Ameryki
Płd. i do Australii. W wielu krajach jest uprawiana (w basenie
Morza Śródziemnego, Indie, Japonia, Ukraina) dla
celów leczniczych oraz dla przemysłu tekstylnego i papierniczego.
Z 1 ha uprawy można uzyskać 700-900 kg
nasion babki płesznika (Czikow i Łaptiew 1983).
W Polsce nie rośnie w naturze, może być uprawiana. Badania
agrotechniczne prowadził Instytut Roślin i Przemysłu
Zielarskiego w Plewiskach pod Poznaniem (Czarnecki
i Załęcki 1993; Kozłowski i Krzysztofikowa 1957).
W roku 2005 ukazała się publikacja Sarihana i współpracowników
– na temat regeneracji P. afra in vitro. Jako eksplantaty
posłużyły autorom liścienie i łodyżki podliścieniowe
(hipokotyle) siewek rośliny. Zastosowali typowe
w kulturach in vitro podłoże Murashiga i Skooge’a, wzbogacone
różnymi kombinacjami regulatorów wzrostu.
Hypokotyle w odpowiednich warunkach wytworzyły
z dużą wydajnością pędy, które po ukorzenieniu i aklimatyzacji
hodowano w szklarni.
Nasiona płesznika – znane pod nazwą Black psyllium
seed (2-3 x 0,8-1,0 mm) – są jasnobrązowe do ciemnobrązowych,
gładkie, połyskujące, z ciemną plamką (znaczek)
w środku (FP IX). Zawierają związki śluzowe w łupinie
nasiennej – składające się głównie, tak jak śluzy nasion
babki jajowatej, z arabinoksylanów – glikozydy, skrobię,
białko, enzymy, olej (Matławska 2006).
W zielu stwierdzono obecność śluzu, flawonoidów (7-glukozyd
apigeniny, 7-glukozyd chrysoeriolu, 7-gentiobiozyd
chrysoeriolu, chrysoeriol, 7-glukuronid triticiny, triticina),
werbaskozydu, irydoidów (plantarenalozyd, bartsiozyd
i aukubina), rinantiny, karotenu, witaminy C, związków
goryczowych i garbników (Kalinowska 2002; Kawashty et
al. 1994.; Ronsted 2000).
Nasiona działają łagodnie przeczyszczająco, przeciwbiegunkowo,
osłaniająco i wykrztuśnie (Kozłowski i Krzysztofikowa
1957; Rumińska i Ożarowski 1990). Nasiona lub
same łupiny nasienne mogą być cennym źródłem błonnika
(Kies 1983).
W lecznictwie ludowym stosuje się też sok z ziela tej babki
w chorobach żołądka i dwunastnicy oraz leczeniu ran
(Czikow i Łaptiew 1983; Kalinowska 2002; Szreter et al. 1979;
Zadorożnyj et al. 1988).
CPR – złożony preparat stosowany w profilaktyce miażdżycy
– zawiera łupinę nasienną babki płesznika Psylli
testae, Psylli husk (Białkowska 1992).
Zastosowanie nasion płesznika w przemyśle tekstylnym
i papierniczym związane jest z obecnością w nich dużej
ilości śluzu (Czikow i Łaptiew 1983).
W roku 2009 ukazał się w „Postępach Fitochemii” (Król
2009) artykuł poświęcony P. afra jako cennej roślinie
leczniczej. Niestety, zawiera on rażące błędy w opisie
morfologicznym.
Babka piaskowa
- zwana gałęzistą, indyjską albo pchlim zielem (tak jak
u płesznika, nasiona przypominają dorosłe pchły), P. arenaria
W. et K., P. indica L., P. ramosa (Gilib.) Aschers., P. psyllium
L. 1753 – jest rośliną jednoroczną. W Polsce rośnie
dziko, na terenach piaszczystych (arena - łac. piasek,
miejsce piaszczyste), nasypach, wydmach, przydrożach,
siedliskach ruderalnych (Tacik 1967). Według Flora Europaea
(1976) nazwa P. indica jest niewłaściwa.
Dokładne opisy morfologii babki piaskowej podają m.in.
Flora Europaea (Chater i Cartier 1976), Pilger (1937), Flora
Polska (Tacik 1976). Różni się ona od płesznika brzegiem
liści (u piaskowej liście są całobrzegie, u płesznika – odlegle
ząbkowane), kształtem kwiatostanów i barwą nasion:
jaśniejsze u płesznika (Kozłowski 1982; Pilger 1932).
Nasiona o wymiarach 2-3 x 1,5 mm są prawie identyczne
z nasionami płesznika, ale mniej błyszczące (FP IX).
Według badań Formanowiczowej i Kozłowskiego (1964)
nasiona babki piaskowej wykazują zmniejszoną siłę kiełkowania
już po dwóch latach, nasiona P. psyllium nie tracą
zdolności kiełkowania nawet po 5 latach. W nasionach
babki piaskowej, pochodzącej z polowych upraw w Polsce,
stwierdzono 7-10% śluzu, w analogicznie uzyskanych
nasionach płesznika – 7,5-9% (Kozłowski 1982). Taikun et al.
(1994) porównywali budowę morfologiczną i histologiczną
(badania w mikroskopie optycznym i skaningowym)
nasion 12 gatunków babek rosnących w Chinach, w tym
babki piaskowej. Opracowali klucz do ich oznaczania.
Nasiona zawierają związki śluzowe, skrobię, białka, olej.
Ziele zawiera śluz, garbniki, flawonoidy, glikozydy, związki
goryczkowe, aukubinę (Kalinowska 2002). Surowiec
należy (według Kędzi 1990) do najbardziej zanieczyszczonych
grzybami.
Nasiona obu babek – płesznika i piaskowej – figurujące
w Farmakopei Polskiej IX pod nazwą Psylli semen, znane
są w handlu jako Spanish lub French psyllium seed (Robbers
et al. 1996). Surowiec Semen psyllii (Semen pulicariae, od
pulex - łac. pchła) został po raz pierwszy wprowadzony
do FP III (1954). Nie włączono go do FP IV, ale pojawił się
znów w FP V (1999) i figuruje w FP do dziś.
Według Andrzejewskiej-Golec et al. (1997; 2003) w zielu
P. afra i P. psyllium występują te same glikozydy irydoidowe
– dwa prekursory aukubiny, bartsiozyd i plantarenalozyd,
oraz aukubina. Ronsted (2000) wykryła
w zielu tych babek tylko wyżej wymienione prekursory
aukubiny. Bartsiozyd i planterenalozyd nie występują
u takich leczniczych babek, jak P. major L., P. lanceolata
L. i P. ovata Forsk.
W zielu obu omawianych gatunków występuje glikozyd
fenyloetanoidowy - werbaskozyd (Ronsted 2000). Kawashy
et al. (1994) stwierdzili w zielu obecność flawonoidów:
triciny i 7-glukuronidu triciny, których nie wykryli u innych
badanych przez nich egipskich taksonów Plantago.
Tricina i jej pochodna, według tych autorów, to flawonoidy
charakterystyczne dla taksonów sekcji Psyllium, do
której zalicza się m.in. babkę piaskową i babkę płesznik.
Nasiona obu babek stosowane są jako środek przeczyszczający. Według Olechnowicz-Stępień i Lamer-Zarawskiej (1989) stanowią najlepszy środek przeczyszczający dla niemowląt i dzieci, polecany także kobietom ciężarnym.
|
Psylli semen wchodzi w skład mieszanek ziołowych, wspomagających
wypróżnianie (laxans) i odchudzanie (metabolicum)
oraz w skład mieszanki przeciwbiegunkowej
species antidiarrhoicae (Kalinowska 2002; Matławska 2006).
Babka krzewna
- P. cynops L., P. sempervirens Cranz, P. suffruticosa Lam.
– bywa w niektórych krajach stosowana obok nasion
P. psyllium i P. arenaria jako Psylli semen (Muszyński 1957).
Rośnie dziko w południowych Włoszech, we Francji
i w Hiszpanii. Od płesznika i babki piaskowej, z którymi
jest blisko spokrewniona (ta sama sekcja), różni się głównie
wieloletniością – jest krzewinką. Dokładny opis morfologiczny
P. cynops można znaleźć m.in. w Flora Europaea
(Chater i Cartier 1976) i w monografii Pilgera (1937).
Babka krzewna może rosnąć, kwitnąć, owocować i wydawać
płodne nasiona także w naszym klimacie, ale
w czasie ostrych zim wymarza (Andrzejewska-Golec 1993).
Zarówno budowa anatomiczna, jak i skład chemiczny
nasion babki krzewnej nie wykazują większych różnic
w porównaniu z nasionami P. psyllium i P. arenaria (Międzobrodzka
1956). Ziele zawiera werbaskozyd. Oprócz tych
samych irydoidów, jak w wyżej omówionych gatunkach,
także aurozyd i kwas mussaenozydowy (Ronsted 2000).
FP IX traktuje nasiona babki krzewnej, jak również lancetowatej,
większej i jajowatej, jako zanieczyszczenie surowca
Psyllii semen. Nasiona babki jajowatej stanowią odrębny
surowiec farmakopealny (Andrzejewska-Golec 2012).
dr hab. n. farm. Emilia Andrzejewska-Golec
Dr hab. n. farm. Emilia Andrzejewska-Golec była długoletnim pracownikiem
Uniwersytetu Medycznego w Łodzi aż do przejścia na emeryturę
w 2012 r. W latach 2002-03 organizowała Zakład Biologii i Botaniki Farmaceutycznej
Bydgoskiej AM. Przez szereg należała do zarządu Oddziału
Łódzkiego Polskiego Towarzystwa Botanicznego. Autorka 60 publikacji
z taksonomii, fitochemii i biotechnologii roślin, z tego 44 prace eksperymentalne
w pełnej wersji. Od wielu lat zajmuje się roślinami z rodziny
Plantaginaceae – ich taksonomią, składem chemicznym, kulturami in vitro.
|
Piśmiennictwo: Andrzejewska-Golec E. Babka
jajowata i jej cenne nasiona. Panacea 1(38)/2012,
8-9; Andrzejewska-Golec E., Świętosławski J.
Hair anatomy in Plantago subg. Psyllium (Plantaginaceae).
Pl. Syst. Evol. 1993, 184:113-23; Białkowska
M. CRP - nowy preparat przeciwmiażdżycowy.
Gazeta Lek. 3/1992, 21; Czarnecki M.,
Załęcki R. Uprawa i nawożenie mineralne babki
płesznik (Plantago psyllium L.). Herba Pol. 39(1-
2)/1993, 23-28; Chater A.O., Cartier D. Plantago
L., w: Flora Europaea vol. 4. Cambridge University
Press. Cambridge 1976, 38-44. Czikow P.,
Łaptiew J. Rośliny lecznicze. PWRiL, Wwa 1983;
Formanowiczowa H., Kozłowski J. Biologia
kiełkowania i ocena nasion roślin leczniczych
jako materiału siewnego. I. Nasiona niektórych
gatunków rodzaju babka (Plantago L.). Biul. Instytutu
Roślin Leczniczych w Poznaniu 10/1964,
213-29; Kalinowska J. Lecznicze babki. Wiad.
Ziel. 44(5)/2002, 6-7; Kawashty S.A., Gamal-El-
-Din E., Abdalla M.F., Saleh N.A.M. Flavonoids
of Plantago species in Egipt. Bioch. Syst. Ecol.
22(7)/1994, 729-33; Kędzia B. Drobnoustroje
fitopatologiczne w surowcach zielarskich. II.
Grzyby pleśniowe. Herba Pol. 36(1-2)/1990,
56; Kies C. Purified psyllium seed fiber, human
gastrointestinal tract function, and nutritional
status of humans. Unconventional Sources
Dietary Fiber. ACS Symp. Ser. 214/1983: 61-70;
Kozłowski J. Babka piaskowa i babka płesznik
- gatunki nadające się do łatwych upraw zielarskich.
Wiad. Ziel. 1-2/1982, 5-6; Kozłowski J.
Rośliny bogate w śluzy i pektyny oraz ich znaczenie
w ziołolecznictwie. Wiad. Ziel. 6/1995, 8-9;
Kozłowski J., Krzysztofikowa B. Próby uprawy
i ocena nasion babki piaskowej i babki płesznika.
Biul. Inst. Roślin Leczniczych w Poznaniu
3/1957, 302-10; Król D. Babka płesznik (Plantago
psyllium L. Postępy Fitoterapii 4/2009, 256-59;
Matławska I. Farmakognozja, Poznań 2006;
Międzobrodzka J. Semen psyllii. Opracowanie
farmakognostyczno-botaniczne. Dissert. Pharm.
7/1956, 133. Olechnowicz-Stępień W., Lamer-Zarawska
E. Rośliny lecznicze stosowane u dzieci.
PZWL, Wwa 1989. Pilger R. Plantaginaceae, w:
Engler A., Diels L. Das Pflanzenreich (4), Leipzig
1937; Robber J.E., Speedie M.K., Tyler V.L.
Pharmacognosy and pharmacobiotechnology.
Williama&Wilkins, Baltimore, Philadelfia,
Tokyo, Wrocław 1996; Ronsted N., Franzyk H.,
Molgaard P., Jaroszewski J., Jensen S.R. Chemotaxonomy
and evolution of Plantago L. Plant
Syst. Evol. 242/2003, 63-82; Rumińska A., Ożarowski
A. Leksykon roślin leczniczych. PWRiL,
Wwa 1990; Szreter A.I., Murawiewa D.A., Pakaln
D.A., Efimowa F.W. Lekarstwiennaja flora
Kawkaza. Medicina, Moskwa 1979; Tacik T.
Rodzina Plantaginaceae, babkowate, w: Flora
Polska, vol. XI. PWN, Wwa-Kraków 1967, 237-
56. Taikun Z., Tanaka T., Hishikawa K., Noro Y.,
Hisata Y., Yoshida M., Sakai E. Pharmaceutical
studies of Plantaginis Herba. Morphogical and
histological studies on the seeds of Chinese Plantago
sp. Natural Med. 48(1)/1994, 63-70. WHO
1999: WHO monographs of selected medicinal
plants, vol. 1, Genewa. ??????????????????????Zadorożnyj A.M., Koszkin
A.Z., Sokołow S., Szreter A.I. Sprawocznik
po lekarstwiennym rastieniam. Lesnaja Promyszlennost,
Moskwa 1988.
|