Zarys historii lecznictwa empirycznego
(cz. 3)
|
Rozwój drukarstwa na Zachodzie umożliwił
wybitnym lekarzom rozpowszechnianie
ich osiągnięć, dorobku wielu lat
ciężkiej pracy. Dzieła te stały się bardziej
dostępne na wyższych uczelniach dla
profesorów i studentów, podnosiły poziom
wiedzy oraz inspirowały do dalszych doświadczeń
i dyskusji naukowych.
|
|
1. Sala anatomii ludzi i zwierząt na uniwersytecie w Leiden.
Napisy na flagach trzymanych przez szkielety przypominają o śmierci,
która jest „ultima linea rerum”. Miedzioryt z 1610 r.
|
Zdobycie przez Turków Konstantynopola w
roku 1453 oznaczało upadek Wschodniego
Państwa Rzymskiego, czyli Bizantyjskiego,
zmierzch średniowiecza oraz zapowiedź
czasów nowożytnych, rozpoczynających się
eksplozją twórczych poczynań w wielu dziedzinach,
również w naukach medycznych.
Do zachodniej Europy - ale przede wszystkim
do Italii - zaczęły napływać ze wschodu rzesze
uchodźców, wśród nich znakomici uczeni,
którzy niebawem spopularyzują dzieła starożytnych
mistrzów - Arystotelesa, Hipokratesa,
Dioskuridesa, Galena - oraz arabskich twórców,
z najwybitniejszym "Canon medicinae", opracowanym
przez Avicennę (Abu Ali Ibn Sina 980-1037). Prace te tłumaczono na język łaciński i
udostępniano uczonym europejskim
w uniwersytetach
Pierwszy uniwersytet powstał w Bolonii w 1119 r.,
następne w Montpellier, Paryżu Cambridge, Padwie,
Pradze (1394), Krakowie (1364). Uczelnie
te miały po kilka wydziałów, w tym nauki medyczne.
Wynalezienie przez Gutenberga druku i ukazanie
się w r. 1455 Biblii, jako pierwszej drukowanej
książki, spowodowało szybki rozwój tej
nowej techniki i wydanie wielu dzieł w znacznych
nakładach, także dzieł medycznych i zielarskich,
teraz już łatwiej dostępnych. W Polsce
pierwsze drukarnie powstały w Krakowie.
W 1534 r. ukazało się dzieło Stefana
Falimirza "O ziołach i mocy ich",
następnie w 1568 r. dzieło Marcina
Siennika "Herbarz, to jest ziół tutecznych,
postronnych i zamorskich
opisanie", w 1595 r. ks. Marcina z
Urzędowa "Herbarz polski, to jest o
przyrodzeniu ziół i drzew rozmaitych",
a w 1613 r. oryginalne dzieło
Syreniusza "Zielnik", liczące 1550
stron i 710 drzeworytów opisywanych
roślin leczniczych. Dzieła te w
znaczący sposób podniosły poziom
nauczania w uczelniach medycznych
w Polsce i rozpowszechniły
racjonalne stosowanie wielu roślin
leczniczych.
|
|
2. Strona tytułowa „Zielnika” polskiego przyrodnika i lekarza Szymona Syreńskiego (Syreniusza) z 1613 r.
|
Również zakony
zostały wyposażone w XVI i w XVII wieku w
drukarnie - na przykład jezuici w Lublinie, Poznaniu
i Przemyślu, pijarzy w Wilnie i w Warszawie,
bazylianie w Supraślu i w Poczajowie,
franciszkanie we Lwowie, trynitarze w Lublinie,
paulini w Częstochowie. Były też drukarnie
diecezjalne, które wydawały liczne pisma i modlitewniki
oraz poradniki zdrowia, przeznaczone
"z miłości chrześcijańskiej na poratowanie
ubogich i podłej kondycji ludzi". Jedną z pierwszych
była książeczka księdza J. P. Biretowskiego
"Wiadomości ciekawe o skutkach i mocy ziół
i zbóż", zakonnika i doktora L. Perzyny "Lekarz
dla włościan" oraz E. Beynona "Świeżo przyczyniony,
miłosierny Samarytanin".
|
3. „Zielnik” Syreniusza
|
Na Zachodzie
rozwój drukarstwa postępował szybko i umożliwił
licznym wybitnym lekarzom rozpowszechnianie
ich osiągnięć, dorobku wielu lat ciężkiej
pracy. Dzieła te, niekiedy dużej objętości, stały
się bardziej dostępne na wyższych uczelniach
dla profesorów i studentów, podnosiły poziom
wiedzy oraz inspirowały do dalszych poczynań,
wymiany doświadczeń i dyskusji naukowych.
Spośród dzieł tego czasu wymieńmy:
"Institutiones medicae" (1708) Hermana Boerhaave
(1668-1738), niderlandzkiego lekarza,
botanika i chemika o wybitnych
zdolnościach i wielkiej
wiedzy.
"Neu Kreuterbuch" (Strasburg
1539) Hieronima Bocka (1498-1554), niemieckiego lekarza i
botanika.
"Contrafayt Kreuterbuch" o
roślinach leczniczych Otto
Brunfelsa (1488-1534), zwanego
"ojcem botaniki".
"Abregé de l'Histoire des Plantes
Usuelles" Pierre Chomela
(1671-1742), lekarza królewskiego
i botanika.
"New Kreuter-Buch" (1543)
Leonarda Fuchsa (1501-1566),
lekarza i botanika niemieckiego.
Dzieło zawierało opisy
i rysunki roślin i ich zastosowania
lecznicze.
"Organon der rationellen Heilkunde"
(1810) Samuela Hahnemanna
(1755-1843), lekarza
i chemika niemieckiego,
twórcy nowego kierunku w
leczeniu - homeopatii.
"Compendium de Plantis"
(1571) Pierre A. Matthiolusa
(1501-1577), nadwornego lekarza
cesarzy Ferdynanda I i
Maksymiliana II. Znakomite
dzieło, będące komentarzem
i uzupełnieniem dzieła Dioskuridesa.
"De Preparationibus" i "Archidoxae
libri X" (1526-27)
wybitnego lekarza szwajcarskiego
Paracelsusa (1493-1541).
"Neuw Kreuterbuch" (1588)
z pięknymi drzeworytami
roślin Tabernaemontanusa
(?-1590).
Wielkie odkrycia geograficzne
|
4. Wyobrażenie Chrystusa jako lekarza doskonałego na miedziorycie H. Goltziusa z 1587 r.
|
Koniec wieku XV to początek trwającego ponad
300 lat okresu wielkich odkryć geograficznych.
Początkiem było dotarcie Kolumba do wysp Haiti i Kuby (1492), później do stałego lądu Ameryki
Północnej i Południowej. Przybysze zetknęli
się nie tylko z bogactwami państw Majów, Azteków
i Inków, lecz także z obfitą i różnorodną
fauną i florą. Kolejne ekspedycje rozpoznawały
na miejscu i przewoziły do Europy:
rośliny jadalne - ziemniaki, kukurydzę, orzechy
ziemne, paprykę, dynię, słoneczniki, różne
fasole, ananasy;
rośliny przyprawowe - wanilię, pimentę;
używki - nasiona kakao, tytoń, liście ostrokrzewu
paragwajskiego (maté), peyotl, osmętę
beczkowatą Paulina cupana (otrzymuje się Past
guarana);
rośliny lecznicze (jest ich wiele, najważniejsze
znalazły się w lekospisach licznych krajów) -
chinowiec, komosa meksykańska Chenopodium
ambrosioides, bieluń indiański Datura innoxia,
jeżówka purpurowa i wąskolistna Echinacea
purpurea, Echinacea angustifolia, czerwik kokainowy
Erythroxylon coca, oczar wirginijski
Hamamelis virginiana, gorzknik kanadyjski
Hydrastis canadensis, pastwin trójpręcikowy
Krameria triandra, stroiczka rozdęta Lobelia inflata,
tojowiec kondurango Marsdenia condurango,
woniawiec peruwiański Myroxylon peruvianum,
męczennica cielista Passiflora incarnata,
potoślin pierzastolistny Pilocarpus pennatifolius,
biedrzyga tarczowata Podophyllum peltatum,
krzyżownica gorzkawa Polygala amara,
mydłoka właściwa Quillaia saponaria, szakłak
amerykański Rhamnus purschiana, krwiowiec
kanadyjski Sanguinaria canadensis, kichawiec
lekarski Schoenocaulon officinale, wymiotnica
prawdziwa Uragoga ipepacuanha, żeń-szeń pięciolistny
Panax quinquefolius, czepota kutnerowata
Uncaria tomentosa (koci pazur), pochrzyn
meksykański Dioscorea mexicana oraz wiele innych,
w tym rośliny Chondrodendron i Strychnos,
z których Indianie wenezuelscy preparują
gęsty wyciąg - kurarę, truciznę strzałową.
Na Daleki Wschód
Drugim wydarzeniem było odkrycie najkrótszej
drogi z Europy na Daleki Wschód. Dokonali
tego portugalscy i hiszpańscy
żeglarze. Najpierw B. Diaz
opłynął w 1488 r. afrykański
Przylądek Dobrej Nadziei, 10
lat później Vasco da Gama tym
samym szlakiem dotarł do Indii
i założył tam faktorię; po
nim dotarli tam kupcy holenderscy
i angielscy. Rozpoczęła
się ożywiona wymiana handlowa
i poznawanie zasobów
Indii. Ludność tego ogromnego
kraju składała się z kilkuset
narodowości i około 400 grup
etnicznych, a tradycje wykorzystania
roślin w celach gospodarczych,
spożywczych i
medycznych sięgają tam 5 tysięcy
lat. Powstały i są do dziś
stosowane następujące systemy
lecznicze:
Ayurweda - najstarszy, obejmujący większą
część ludności;
Siddha - dominujący wśród ludności tamilskiej;
Amchi - rozpowszechniony przez buddystów
w Himalajach;
Unani - stosowany przez ludność mówiącą językiem
urdu.
Jest to medycyna tradycyjna, wywodząca się z
dawnych sposobów ochrony zdrowia, preferująca
m.in. stosowanie ziół (ponad 2 tysiące) oraz
zabiegów pomocniczych.
Najważniejsze indyjskie rośliny lecznicze i
przyprawowe: alpinia galant Alpinia galanga,
kokornak indyjski Aristolochia indica, bylica
roczna Artemisia annua, miodla indyjska Azadirachta
indica, konopie indyjskie Cannabis
indica, strączyniec wąskolistny Cassia angustifolia,
barwinek różowy Catharanthus roseus,
oleander indyjski Nerium indicum, bazylia poświęcona
Ocimum sanctum, liściokrzew niruri
Phyllanthus niruri, pieprz czarny Piper nigrum,
babka jajowata Plantago ovata, stopowiec himalajski
Podophyllum emodi, cynamonowiec cejloński
Cinnamonum ceylanicum, ostryż długi
Curcuma longa, pochrzyn trójkatny Dioscorea
deltoidea, bawełna indyjska Gossypium herbaceum,
mango indyjskie Mangifera indica, dziwaczek
jalapa Mirabilis jalapa, sandałowiec
wschodnioindyjski Pterocarpus santalinus, rauwolfia
żmijowata Rauwolfia serpentina, rącznik
pospolity Ricinus communis, sezam indyjski Sesamum
indicum, kulczyba wronie oko Strychnos
nux-vomica, cebula indyjska Scilla indica,
witania ospała Withania somnifera, imbir lekarski
Zingiber officinale.
doc. dr hab. farm. Aleksander Ożarowski
 |
doc. dr hab. farm. Aleksander Ożarowski (*1916)
- autor licznych publikacji
naukowych i popularnonaukowych,
patentów, dokumentacji
technologicznych,
książek (m.in. Rośliny lecznicze i ich praktyczne zastosowanie,
Farmakodynamika surowców roślinnych,
Ziołolecznictwo. Poradnik dla lekarzy). Członek honorowy
Polskiego Komitetu Zielarskiego.
|
|