Kwiaty jadalne - Chabry bławatki
Białasy, głowacze, jasieńce, kardy, wołoszki, macoszki, modraki, modrzeńczyki, wasilki, wawry…

Chaber Centaurea L. należy do rodziny astrowatych Asteraceae. Rodzaj ten obejmuje około 600 gatunków roślin zielnych, pochodzących głównie z rejonów śródziemnomorskich. Do najpopularniejszych należą chaber bławatek Centaurea cyanus L., chaber łąkowy Centaurea jacea L. i pospolicie występujący chaber drakiewnik Centaurea scabiosa L. Wśród gatunków o walorach dekoracyjnych wymieniane są także żółto kwitnący chaber olbrzymi Centaurea macrocephala Puschk. ex Willd. czy pochodzący z Bliskiego Wschodu i uprawiany w wielu barwnych formach chaber piżmowy Centaurea moschata L. Znanym gatunkiem jest również chaber czarny Centaurea nigra L. Cieszył się on dużą popularnością w średniowieczu. Stosowany był jako składnik maści przyspieszającej gojenie ran, ziele łagodzące stany zapalne gardła i powstrzymujące krwawienie z dziąseł, także jako środek moczopędny. Gatunkiem powszechnie wykorzystywanym zarówno w polskiej, jak i europejskiej medycynie naturalnej – ze względu na obecność wielu cennych związków biologicznie czynnych – jest chaber bławatek Centaurea cyanus L. – pospolity chwast zbożowy, potocznie nazywany bławatem, modrakiem, modrokwiatem. Łodyga pajęczynowato- -wełnisto owłosiona, osiąga wysokość do 80 cm. Liście są równowąskie, lancetowate, dolne zwykle pierzastodzielne. Koszyczki kwiatowe, osadzone pojedynczo na szczytach pędów, wypełnione są wyłącznie kwiatami rurkowatymi, przy czym kwiaty brzeżne są duże, o lejkowatym kształcie, a ich długość jest 2-3 razy większa niż długość kwiatów środkowych (generatywnych). Pełnią rolę powabni. Owocem bławatka jest niełupka o podługowatojajowatym kształcie, z wieńcem sztywnych szczecinek na uciętym szczycie, nieco spłaszczona z boków, rozsiewana przez mrówki i wiatr. Bławatek kwitnie od maja do sierpnia. Jego kwiaty pozyskuje się ze stanu naturalnego do celów leczniczych, kosmetycznych i spożywczych.

Kwiat chabra
Flos Cyani
Surowcem są korony wyrywane z koszyczków. Płatki należy suszyć krótko, w temperaturze nie przekraczającej 35°C. Przy powolnym suszeniu, w warunkach naturalnych i na słońcu, tracą barwę, bledną na skutek rozpadu niebieskiego barwnika cyjaniny. Po wysuszeniu surowiec należy przechowywać w szczelnym opakowaniu, w suchym i zacienionym miejscu, co pozwala na zachowanie właściwości leczniczych. Do najważniejszych związków biologicznie czynnych w kwiatach chabra bławatka należą: cyjanina (dzięki zawartości g likozydów cyjanidynowych chaber bławatek ma niebieską barwę), pelargonidyna, kopigment (glikozyd flawonowy 4ß-D-glukozo-7ß-D-glukoronid apigeniny), centauryna, cichoryna, laktony seskwiterpenowe - knicyna, składniki mineralne (zwłaszcza mangan) i polisacharydy.

Zawarte w kwiatach chabra antocyjany mają wolne grupy hydroksylowe w pozycji 3’ i 4’, przez co zdolne są do tworzenia kompleksów metalicznych z Fe, Al, połączonych dodatkowo z polimerami kwasu galakturonowego. Kompleksy te (chelaty cyjanidyny z żelazem i glinem) zachowują niebieską barwę, nawet w słabo kwaśnym środowisku. Dzięki przeprowadzonym w ostatnich latach badaniom nad strukturą niebieskiego pigmentu, wyizolowanego z kwiatów chabra bławatka, odkryto krystalograficzną strukturę tego barwnika, która wykazała, że jest to złożony kompleks, w skład którego wchodzą antocyjany połączone z Fe i Mg oraz flawony połączone z jonami wapnia. Barwnik ten został nazwany protocyjaniną. Po raz pierwszy wyizolowany w 1958 r. jako niebieski pigment, z płatków chabra bławatka. Z niebieskich płatków kwiatów bogatych w antocyjany można wyodrębnić naturalne związki barwne na skalę przemysłową. Tak otrzymane ekstrakty mogą mieć zastosowanie jako naturalne dodatki do barwienia produktów żywnościowych.

Powstała z połączenia dwóch greckich słów: anthos (kwiat) i kyanos (niebieski). Pierwszym wyizolowanym antocyjanem była pochodząca z kwiatów chabra bławatka cyjanidyna. W przemyśle kosmetycznym wykorzystywany jest wyciąg z kwiatów chabra bławatka. Na drodze ekstrakcji z kwiatów otrzymywane są aktywne składniki w postaci antocyjanów i laktonów seskwiterpenowych, mające zastosowanie przy produkcji kosmetyków do pielęgnacji włosów i kosmetyków do opalania.

Ekstrakt z kwiatów chabra wykazuje działanie uspokajające, wzmacniające, nadaje skórze miękkość.

W wyciągu z płatków bławatka dominującym skladnikiem jest centauryna – o działaniu silnie przeciwrodnikowym, łagodzącym i przeciwzapalnym. Posiada właściwości łagodnie myjące, jest pomocna przy usuwaniu łupieżu i wpływa wzmacniająco na ścianki naczyń krwionośnych. Cyjanina natomiast jest wykorzystywana do płukanek przeznaczonych do pielęgnacji włosów siwych. Niweluje odcień żółci i nadaje włosom jasny, popielatoniebieski kolor. Jest często stosowana przy produkcji maści do oczu i kremów do pielęgnacji okolic oczu. Na bazie wyciągu wodnego z kwiatów chabra bławatka produkowane są krople do oczu o działaniu ściągającym, usuwającym podrażnienia i przekrwienie.
Prowadzone ostatnio badania farmakologiczne wykazały, że zawarte w główkach Centaurea cyanus wielocukry wykazują działanie przeciwzapalne. Wyodrębnione z płatków chabra cukry zawierały jako główny składnik kwas galakturonowy (często w ystępujący w polisacharydach śluzowych, także w postaci soli wapniowych, magnezowych, w pektynach i gumach) oraz arabinozę, glukozę, ramnozę i galaktozę. Kwiaty chabra bławatka stosowane są do różnego rodzaju mieszanek regulujących trawienie, leczących zaburzenia żołądkowe, działających moczopędnie i pobudzających przemianę materii. We Francji dużą popularnością cieszy się ekologiczny hydrolat bławatkowy (certyfikowany przez ECOCERT - europejski certyfikat potwierdzający ekologiczną uprawę rośliny i skład produktu finalnego), otrzymywany na drodze destylacji z parą wodną kwiatów bławatka. Z kwiatów chabra pochodzi także olejek eteryczny, wykorzystywany w przemyśle perfumeryjnym. Ma działanie przeciwzapalne, antyseptyczne, przeciwbakteryjne. Stosowany jest do pielęgnacji cery naczynkowej oraz w mieszankach zapachowych, wykorzystywanych w aromaterapii.
Modre kwiaty chabra bławatka są wdzięcznym dodatkiem kulinarnym oraz doskonałym składnikiem do barwnych nalewek na bazie alkoholu i słodkich kwiatowych syropów. W stanie świeżym płatki można stosować jako element dekoracyjny różnego rodzaju sałatek, także owocowych. Mogą stanowić składnik ciasta naleśnikowego, racuchów z jabłkami lub startą cukinią, nadając tym prostym potrawom efektowny wygląd. Suszone płatki chabra są często stosowane jako dodatek do czarnych i zielonych herbat.

dr hab. inż. Monika Grzeszczuk, mgr inż. Anna Kawecka
- Katedra Ogrodnictwa, Pracownia Przechowalnictwa i Przetwórstwa ZUT w Szczecinie

dr hab. inż. Dorota Jadczak, prof. nadzw.
– Katedra Ogrodnictwa, Pracownia Warzywnictwa ZUT w Szczecinie

Piśmiennictwo dostępne w redakcji