Nauka, natura i sztuka w gabinetach osobliwości

Czas renesansu sprzyjał kolekcjonerstwu przyrodniczemu. Humaniści włoscy, zafascynowani antykiem, próbowali odtworzyć starożytny świat, ale jednocześnie włączali do swoich kolekcji okazy przyrodnicze zwożone z odkrywanego właśnie współczesnego im świata, nadając zbiorom charakter kosmologiczny. Kolekcjonerzy i przyrodnicy mieli wspólny cel: poznanie i opisanie otaczającej ich rzeczywistości.

Gabinet Osobliwości - obraz olejny anonimowego malarza z końca XVII w.

Warto w tym miejscu zauważyć podobieństwa w wyglądzie ówczesnych aptek i gabinetów osobliwości. W aptece, tak jak w gabinetach, wykorzystywano również zdobycze pochodzące z „nowego świata”. W znanych nam opisach literackich znajdujemy potwierdzenie obecności egzotycznych roślin i zwierząt, stanowiących wystrój ówczesnych officina sanitatis. Na przykład w dramacie Szekspira Romeo i Julia czytamy: W lichym sklepiku żółw wisiał na ścianie, dziwaczne ryby, wypchany krokodyl...
Z kolei w gabinetach osobliwości stosowano podpisy pod eksponaty, podobne do tych z aptecznych półek. Widać to na przykład w katalogu Museum Wormianum lekarza i uczonego Ole Worma (1588-1654), który kompletował dla Uniwersytetu w Kopenhadze naturalia i arteficioza. W katalogu zamieszczono rycinę pokazującą układ i wygląd ekspozycji. Charakterystyczne jedno okno i zabudowane pólkami trzy ściany. W pudełkach, sepetach, małych szafkach lub luzem rozmieszczono jednorodne obiekty, mające poniżej półek napisy łacińskie z określeniem gatunku. Wielki wpływ na kompletowanie gabinetów osobliwości w Europie miały Niderlandy.

Było to zgodne z sugestiami lekarza i aptekarza gdańskiego Jana Plactomusa, który już w XVI w. zalecał, aby przy każdej aptece powstawały ogrody roślin leczniczych, dostarczające świeże zioła i rośliny egzotyczne na potrzeby apteki. Jego śladem poszli znani botanicy – założyciele sławnych ogrodów botanicznych w Gdańsku: Jakub Breyn (1637-1697), Jakub Teodor Klein (1685-1759) i Gotfryd Reygel (1704- 1788). Od hodowli egzotycznych roślin prosta już była droga do gabinetów osobliwości, o czym świadczą założone przez pierwszych dwóch gabinety. Syn Jakuba Breyna, Jan Filip (1680-1764), wybitny lekarz i botanik wykształcony w Leydzie, powiększył odziedziczoną po ojcu bibliotekę i wzbogacił gabinet przyrodniczy. Był członkiem Royal Society w Londynie i stowarzyszenia Akademia Caesare Leopoldyno - Karolina Naturae Curiosorum w Halle. Jego muzeum uzyskało wielki rozgłos. Jednym ze zwiedzających był sam car Rosji Piotr I. O bogactwie kolekcji Breynów świadczy też przechowywany w Bibliotece Gdańskiej spis eksponatów z 1765 r., przeznaczonych na licytację (Bibliothecae Breynianae. Por. Przemysław Szafran: Katalog Aukcyjny i aukcja biblioteki Fryderyka Fabriciusa w 1727 r. na tle aukcji bibliofilskich w Gdańsku do końca XVIII w. Libri Gedanenses. Rocznik Biblioteki Gdańskiej PAN za rok 1967, Gdańsk 1968, ss. 55-106.). Eksponaty przyrodnicze zajmowały 10 dużych szaf i zawierały próbki różnych minerałów, bogaty zbiór bursztynów z inkluzjami, muszli i skamieniałości. Podstawą zbiorów botanicznych były duże zielniki roślin pochodzących z Indii, Ameryki, Afryki, Syberii i różnych stron Europy. Biblioteka zawierała najważniejsze dzieła dawnych autorów oraz współczesne. Do druku swych prac założył Jakub Breyn prywatną drukarnię, ze sprzętem sprowadzonym z Holandii (por. Zofia Szwarc: Prywatne ogrody botaniczne a rozwój nauk przyrodniczych w ośrodku gdańskim w XVI-XVIII w. „Kwartalnik Historii Nauki i Techniki”, rok 1986, s. 418). Kolekcja Breynów, po śmierci Jana, została zakupiona przez carycę Katarzynę II i wywieziona do Petersburga.
Kolekcjonerem i posiadaczem ogrodu botanicznego był Jakub Teodor Klein. Do swego gabinetu przyrodniczego przywoził eksponaty z licznych podróży, kupował też kolekcje innych uczonych. Na swoje zbiory z biblioteką wybudował specjalny gmach. Zbiory zostały podzielone i zakupione przez Augusta III Sasa (trafiły do Drezna) oraz przez margrabiego brandenburskiego Culmbacha z Beyruth. Pozostała część stała się zawiązkiem Muzeum Gdańskiego.

Strona tytułowa dzieła Ole Worma Museum Wormianum, Amsterdam 1655

Jerzy Andrzej Helwing (1688-1748) – proboszcz węgorzewski, członek Królewskiego Pruskiego Towarzystwa Naukowego i Towarzystwa Naukowego w Królewcu – posiadał jedną z cenniejszych bibliotek i bogatą kolekcję bursztynu, ptasich jaj i skamienielin (tę część jego kolekcji nabył król Stanisław Leszczyński). Helwing przy pomocy Macieja Boreckiego opracował 5 egzemplarzy zielnika – w języku łacińskim, niemieckim i polskim (Zofia Szwarc, ss. 440-441).
Kolekcjonerstwo było bliskie także polskim rodom arystokratycznym. Drogą morską z Holandii, przez Gdańsk, sprowadzała eksponaty do swej kolekcji Anna z Sapiehów Jabłonowska, wojewodzina bracławska (1728-1800). W pałacu w Siemiatyczach założyła gabinet historii naturalnej, zgodny z wzorcowymi gabinetami Medyceuszy i Habsburgów. Kolekcje Jabłonowskiej doceniali cudzoziemcy odwiedzający Siemiatycze podczas podróży po Rzeczpospolitej. Źródłem historycznym, obrazującym zasoby gabinetu wojewodziony bracławskiej, są zachowane listy przyjaciółki księżnej, Renaty Gralach z Gdańska. W jednym z nich opisała odebrane dla księżnej eksponaty z Holandii: Bilioteka nasza upodobniła się raczej do muzeum, z chwilą gdy ozdobiłam ją przeszło 189 słojami, zawierającymi czworonogi, ryby, węże itp. – zakonserwowane w spirytusie. Obok tego ptaki z obcych krajów i wypchane małpy, muszle, wśród których najcenniejszymi okazami są Pavillon d’orange i Nautilus papirace (Zofia Szwarc, s. 352).

Strona tytułowa dzieła Wolfganga Kiliana, Pharmacia, Monachium 1652

Być może decyzja Jabłonowskiej była odpowiedzią na propozycję Michała Mniszcha z roku 1775, by powołać do życia Muzeum Polskie. Założenia tego ogólnopolskiego przedsięwzięcia, którego jednym z czterech działów miały być zbiory przyrodnicze, opublikowano w czasopiśmie „Zabawy Przyjemne i Pożyteczne z Różnych Autorów Zebrane”. Dar Jabłonowskiej nie został jednak przyjęty, a po jej śmierci zbiory zostały wykupione za długi przez cara Aleksandra I i wywiezione do Petersburga i Moskwy, gdzie w większości spłonęły w czasie wojen napoleońskich (Jerze Dzik: Dzieje idei narodowego muzeum przyrodniczego [w]: Materiały sesji naukowej 200 lat muzealnictwa warszawskiego - dzieje i perspektywy. Zamek Królewski w Warszawie 16-17 XI 2005 r. Wwa 2006, s. 433). Po tej transakcji zachował się jedynie spis zawartości gabinetu, wykonany przez akademika z Petersburga Wasyla Michajłowicza Siewiergina. Potwierdził on, że zbiory księżnej Jabłonowskiej były prawdziwą wizytówką kultury polskiej (Z. Wójcik: Aleksander Sapieha i warszawskie środowisko przyrodnicze końca XVIII i początku XIX w. Prace Muzeum Ziemi, nr 15, c. II/1970, ss. 38-47).

doc. dr hab. Iwona Arabas