Panacea Nr 1 (2), styczeń 2003 strony: 24-27

Wielkie postacie starożytności to Pitagoras (572-495 p.n.Chr.), genialny matematyk, myśliciel i lekarz, oraz Hipokrates (460-377 p.n.Chr.), autor świetnych dzieł medycznych, m.in. Corpus Hippocraticum, w którym przedstawił zasady fizjologii i patologii humoralnej. Pomimo rozwiniętej wówczas ochrony zdrowia, wielu nakazów i zakazów higieniczno-bytowych, starożytni żyli krótko, ginęli w licznych wojnach, na skutek kataklizmów, epidemii, okresowego niedożywienia etc.

W roku narodzin Chrystusa na całej kuli ziemskiej żyło 140-160 mln ludzi, czyli mniej więcej tyle, ile w dzisiejszej Brazylii, 45-krotnie mniej niż we współczesnym świecie.

Imperium rzymskie
przejęło od starożytnych Egipcjan i Greków nie tylko dziedzictwo kultury i nauki, lecz także sztukę medyczną, znajomość leków naturalnych, zwłaszcza roślinnych. Znakomitymi przedstawicielami tej sztuki byli lekarze: Dioskurides (I w. p.n.Chr.), autor dzieła De materia medica, w którym opisał około 600 roślin i ich zastosowanie lecznicze, oraz Galen (129-199), autor licznych dzieł, zawierających opisy 473 roślin i sposoby ich przyrządzania, aktualne do naszych czasów!

na obszarze Mezopotamii
- czyli na wielkim terytorium pomiędzy rzekami Eufratem (2.700 km) i Tygrysem (1.950 km), wypływającymi z ośnieżonych gór Armenii i kończącymi swój bieg w Zatoce Perskiej. Powstały tam trzy państwa - Sumeria, Babilonia (Akadia) i Asyria - niemal w tym samym czasie co Egipt, rywalizujące ze sobą i osiągające szczyty rozwoju i ekspansji w różnych latach. Po osiedleniu się Sumerów w Mezopotamii powstawały najpierw miasta-państewka rządzone przez lokalnych władców, później zjednoczone. Podjęto dzieło zagospodarowania terenów międzyrzecza, zalewanego ustawicznie przez obie rzeki. Budowano kanały nawadniające, wały ochronne, przepompownie, sztuczne jeziora. Uzyskiwano dwukrotne plony w roku. Kraj bogacił się, rozwinęło się monumentalne budownictwo, wynaleziono sposoby liczenia, kalendarz oraz tablice gliniane do zapisywania zarządzeń, rachunków, podatków, receptur leków pismem obrazkowym, przekształconym później w pismo klinowe. Tablice gliniane po wypaleniu okazały się odporne na wilgotny klimat, częste powodzie, liczne insekty i mikroorganizmy. Stały się głównym świadectwem kultury i historii ludów Mezopotamii. Król Hammurabi (1728-1686 p.n.Chr.) rozszerzył terytorium państwa, ustanowił Babilon jego stolicą i wydał słynny Kodeks Hammurabiego, który miał otrzymać od boga słońca Szamasza. Był to zbiór 300 przepisów dotyczących postępowania procesowego, obowiązków urzędników, stosunków handlowych, praw rodzinnych, niewolnictwa, a także opłat za leczenie ludzi i zwierząt oraz kar za błędy lekarskie...

Zaklęcia i anatomia
W owym czasie było w Mezopotamii niewielu lekarzy. Służyli oni władcom i ich otoczeniu. Historyczne przekazy wymieniają najbardziej zasłużonych:
Rabashamarduk, lekarz króla Nazimarutusza (1313-1288 p.n.Chr.) pisał do dostojnych chorych, a nawet do władców sąsiednich plemion, "listy lekarskie" na glinianych tabliczkach, z poradami leczenia chorób oczu, jelit, trądu, malarii i ospy. Mukallim, lekarz króla Salmanassadra I (1265-1235 p.n.Chr.), był specjalistą od chorób nerwowych. Nabunassir, lekarz królowej Naqia, żony asyryjskiego króla Sanheriba (704-681 p.n.Chr.), leczył też urzędników, służbę dworską, tancerzy i śpiewaków.
Arad-Nana, lekarz króla Asarhaddona (VII w. p.n.Chr.), umiał leczyć reumatyzm i rozpoznawać stan zapalny pochodzący od psujących się zębów, które zalecał usuwać. W pałacu asyryjskiego króla Assurbanipala (668-625 p.n.Chr.) w Niniwie archeolodzy odkryli bibliotekę złożoną z 20 tysięcy glinianych tablic, pokrytych pismem klinowym; wśród nich część o treści medycznej. Odczytano z nich, że wśród leczących i leczonych panowała przemożna wiara w uzdrawiającą moc bóstw i odpowiednich zaklęć, lęk przed złośliwymi demonami i przeświadczenie o konieczności składania ofiar. Są tam też jednak opisy anatomiczne, opisy różnych chorób oraz recepty wielu złożonych leków, sposoby ich przyrządzania i stosowania. Rzuciły one światło na poziom sztuki lekarskiej w Mezopotamii, co najmniej na przestrzeni dwóch tysiącleci. W porównaniu z medycyną staroegipską była ona zdecydowanie niższa, nie uwzględniała chirurgii i ginekologii, posługiwała się też mniejszą ilością leków ziołowych, pochodzących głównie z miejscowych zasobów. Brak jest informacji o leczeniu chorych w świątyniach przez kapłanów, co było powszechne w Egipcie. Uboga ludność była pozostawiona bez opieki lekarskiej. Potwierdza to grecki historyk Herodot, który w 450 r. p.n.Chr. był w Mezopotamii i zanotował, że lekarzy było mało a chorych wyprowadzano na rynek i tam przechodnie, w oparciu o osobiste doświadczenia, udzielali rad, jakie leki i sposoby trzeba stosować, na przykład w trądzie (benna), dżumie (mutan), epilepsji (sibta) i w innych chorobach.

Średniowiecze
charakteryzowało się niechętnym stosunkiem do dorobku naukowego i kulturalnego starożytności, traktowanej jako okres pogański, oraz dominacją uczuć religijnych i poczynań utrwalających chrześcijaństwo. Pomimo to panowało przekonanie, że przyczyną choroby mogą być nie tylko czynniki fizyczne, jak okaleczenia, złamania, nadmierny wysiłek, epidemie itp., ale również rzucane uroki i zaklęcia. Dlatego w zapobieganiu chorobom znaczenie miały zarówno właściwie dobrana dieta, higiena osobista, czystość w mieszkaniu, jak i noszenie amuletów lub talizmanów, poparte zażegnywaniem, odczynianiem i jasnowidzeniem - w połączeniu z lekami ziołowymi i upustami krwi.

Benedyktyni i inni
Znaczącą rolę w zwalczaniu złych nawyków i pomocy w sprawach zdrowotnych odegrały zakony. W roku 529 powstał zakon benedyktynów z siedzibą na Monte Cassino, którego zasługą było m.in. ratowanie od zagłady dawnych dzieł, także medycznych. Mnisi przepisywali odręcznie niektóre dzieła, tłumaczyli na język łaciński i zaopatrywali własnymi komentarzami. Ich pilność i pracowitość stały się przysłowiowe. Opactwo benedyktyńskie w Saint Gallen w Szwajcarii miało ogród z wieloma cennymi roślinami leczniczymi, warzywami i drzewami owocowymi - nie tylko na własny użytek, ale i dla podróżnych. Do Polski benedyktyni zostali sprowadzeni około 1045 r. i osadzeni w Tyńcu koło Krakowa, później w Łęczycy, Trzemesznie i na Pomorzu.

Benedyktyni przywieźli na ziemie polskie wiele roślin przedtem tu nie znanych, np. miętę, rozmaryn, szałwię, rutę, tymianek, hyzop, kolendrę, lubczyk i inne.

Sprowadzane później do Polski inne zakony zakładały apteki przyklasztorne, ogrody, przytułki i szpitale - np. we Wrocławiu, Jędrzejowie i Poznaniu - przeznaczone głównie dla ubogiej ludności.

Szkoła w Salerno
W IX wieku w Italii, w mieście Salerno, założono szkołę medyczną, w której wykładano w kilku językach wiedzę o lekach, głównie roślinnych, czerpaną z dawnych dzieł greckich, rzymskich i arabskich. Szkoła ta, edyktem cesarza Fryderyka II, została w r. 1224 przekształcona w uniwersytet ze studiami medycznymi. Wśród profesorów byli znakomici uczeni, m.in. Romuald Guarra, arcybiskup Palermo i lekarz Jean de Milan. Na uczelni tej opracowano książeczkę Regimem Sanitatis Scholae Salernitanae, dedykowaną powracającemu z wyprawy krzyżowej Ryszardowi Lwie Serce. Zawierała ona przepisy z zakresu higieny, dietetyki i stosowania roślin leczniczych, pisane poetyckim wierszem po łacinie. Popularność tego dziełka była ogromna, wznawiano je kilkakrotnie i tłumaczono na niemal wszystkie języki europejskie (także na język polski - 1775). Przez kilka wieków popularyzowało ono wiedzę o lekach roślinnych i ich praktycznym stosowaniu.

Św. Hildegarda i Albert Wielki
Wybitną postacią okresu średniowiecza była św. Hildegarda (1098-1179), przeorysza klasztoru benedyktynek w Bingen, później w Rupertsbergu, autorka szeregu dzieł religijnych oraz medycznych. Physica traktowała o roślinach, drzewach i minerałach oraz ich leczniczych zastosowaniach. Causae et curae zawierała rozważania medyczne i fizjologiczne oraz relacje między człowiekiem, określanym jako mikrokosmos, a wszechświatem jako makrokosmosem. Drugą wielką postacią był dominikanin Albert (1193-1280), któremu już współcześni nadali przydomek "wielki", uznając go za najwybitniejszy umysł tamtego okresu. Był tłumaczem i komentatorem dzieł Arystotelesa oraz autorem licznych rozpraw o tematyce przyrodniczej, zwłaszcza o roślinach leczniczych i ich zastosowaniu.

Orient
Okres wypraw krzyżowych (1096-1291) dla wyzwolenia od niewiernych grobu Chrystusa w Jerozolimie, dał możność zetknięcia się rycerstwa i duchowieństwa europejskiego z olśniewającym wschodnim przepychem Konstantynopola i z różnymi towarami oraz egzotycznymi roślinami leczniczymi i przyprawowymi, sprowadzanymi przez kupców arabskich z krajów wschodnioazjatyckich. Poznano wówczas m.in. kłącze rzewienia (Rheum), ekstrakt aloesowy, pieprz, goździki, kubebę, cynamon, gałkę muszkatołową, kadzidło i papier.

Zakon św. Jana Bożego
Pogarszający się stan zdrowia ludności w Europie, zwłaszcza chłopów pańszczyźnianych i miejskiej biedoty, skłonił Portugalczyka Jana Ciudad (1495-1550) do założenia zakonu szpitalnego św. Jana Bożego (sprowadzonego do Krakowa, w r. 1609). Zakonnicy, zwani bonifratrami, nie tylko opiekowali się chorymi, zakładając i prowadząc szpitale, przychodnie i domy opieki, ale mieli też osiągnięcia w zakresie sztuki i techniki medycznej. Posługiwali się lekami naturalnymi, głównie ziołami i preparatami roślinnymi, wytwarzanymi we własnych aptekach. O zakonie tym papież Jan XXIII powiedział:

Bonifratrzy wyprzedzili o przeszło 400 lat ekumeniczną ideę Soboru Watykańskiego II, opiekując się wszystkimi - bez względu na pochodzenie, religię czy przekonania. Swoją obecnością, cierpliwością i miłością czynili wiarygodną wiarę w Chrystusa i w ojcostwo Boga, otwierali nowe perspektywy dla niesienia w obecnym świecie pomocy duchowej nie tylko chorym, lecz również lekarzom i personelowi w szpitalach.

doc. dr hab. farm. Aleksander Ożarowski

doc. dr hab. farm. Aleksander Ożarowski (*1916) - autor licznych publikacji naukowych i popularnonaukowych, patentów, dokumentacji technologicznych, książek (m.in. Rośliny lecznicze i ich praktyczne zastosowanie, Farmakodynamika surowców roślinnych, Ziołolecznictwo. Poradnik dla lekarzy). Członek honorowy Polskiego Komitetu Zielarskiego.