Panacea Nr 1 (2), styczeń 2003 strony: 24-27
Zarys historii lecznictwa empirycznego
(cz. 2)
|
W średniowiecznej medycynie
znaczenie miały zarówno właściwie
dobrana dieta, higiena osobista,
jak i stałe noszenie amuletów lub
talizmanów, poparte zażegnywaniem,
odczynianiem i jasnowidzeniem
- w połączeniu z lekami ziołowymi
i upustami krwi.
|
Wielkie postacie starożytności to Pitagoras
(572-495 p.n.Chr.), genialny matematyk,
myśliciel i lekarz, oraz Hipokrates (460-377
p.n.Chr.), autor świetnych dzieł medycznych,
m.in. Corpus Hippocraticum, w którym przedstawił
zasady fizjologii i patologii humoralnej.
Pomimo rozwiniętej wówczas ochrony zdrowia,
wielu nakazów i zakazów higieniczno-bytowych,
starożytni żyli krótko, ginęli w licznych
wojnach, na skutek kataklizmów, epidemii, okresowego
niedożywienia etc.
W roku narodzin Chrystusa na całej
kuli ziemskiej żyło 140-160 mln
ludzi, czyli mniej więcej tyle, ile
w dzisiejszej Brazylii, 45-krotnie
mniej niż we współczesnym
świecie.
|
Imperium rzymskie
przejęło od starożytnych Egipcjan i Greków nie
tylko dziedzictwo kultury i nauki, lecz także
sztukę medyczną, znajomość leków naturalnych,
zwłaszcza roślinnych. Znakomitymi przedstawicielami
tej sztuki byli lekarze: Dioskurides
(I w. p.n.Chr.), autor dzieła De materia medica,
w którym opisał około 600 roślin i ich zastosowanie
lecznicze, oraz Galen (129-199), autor
licznych dzieł, zawierających opisy 473
roślin i sposoby ich przyrządzania, aktualne do
naszych czasów!
na obszarze Mezopotamii
- czyli na wielkim terytorium pomiędzy rzekami
Eufratem (2.700 km) i Tygrysem (1.950 km),
wypływającymi z ośnieżonych gór Armenii i
kończącymi swój bieg w Zatoce Perskiej. Powstały
tam trzy państwa - Sumeria, Babilonia
(Akadia) i Asyria - niemal w tym samym czasie
co Egipt, rywalizujące ze sobą i osiągające
szczyty rozwoju i ekspansji w różnych latach.
Po osiedleniu się Sumerów w Mezopotamii powstawały
najpierw miasta-państewka rządzone
przez lokalnych władców, później zjednoczone.
Podjęto dzieło zagospodarowania terenów
międzyrzecza, zalewanego ustawicznie przez
obie rzeki. Budowano kanały nawadniające,
wały ochronne, przepompownie, sztuczne jeziora.
Uzyskiwano dwukrotne plony w roku. Kraj
bogacił się, rozwinęło się monumentalne budownictwo,
wynaleziono sposoby liczenia,
kalendarz oraz tablice gliniane do zapisywania
zarządzeń, rachunków, podatków, receptur
leków pismem obrazkowym, przekształconym
później w pismo klinowe. Tablice gliniane po
wypaleniu okazały się odporne na wilgotny klimat,
częste powodzie, liczne insekty i mikroorganizmy.
Stały się głównym świadectwem kultury
i historii ludów Mezopotamii. Król Hammurabi
(1728-1686 p.n.Chr.) rozszerzył terytorium
państwa, ustanowił Babilon jego stolicą i
wydał słynny Kodeks Hammurabiego, który miał
otrzymać od boga słońca Szamasza. Był to zbiór
300 przepisów dotyczących postępowania procesowego,
obowiązków urzędników, stosunków
handlowych, praw rodzinnych, niewolnictwa,
a także opłat za leczenie ludzi i zwierząt oraz kar
za błędy lekarskie...
Zaklęcia i anatomia
W owym czasie było w Mezopotamii niewielu
lekarzy. Służyli oni władcom i ich otoczeniu.
Historyczne przekazy wymieniają najbardziej
zasłużonych:
Rabashamarduk, lekarz króla Nazimarutusza
(1313-1288 p.n.Chr.) pisał do dostojnych
chorych, a nawet do władców
sąsiednich plemion, "listy lekarskie"
na glinianych tabliczkach,
z poradami leczenia chorób oczu,
jelit, trądu, malarii i ospy.
Mukallim, lekarz króla Salmanassadra
I (1265-1235 p.n.Chr.), był
specjalistą od chorób nerwowych.
Nabunassir, lekarz królowej Naqia,
żony asyryjskiego króla Sanheriba
(704-681 p.n.Chr.), leczył też urzędników,
służbę dworską, tancerzy i
śpiewaków.
Arad-Nana, lekarz króla Asarhaddona
(VII w. p.n.Chr.), umiał
leczyć reumatyzm i rozpoznawać
stan zapalny pochodzący
od psujących się zębów, które
zalecał usuwać.
W pałacu asyryjskiego króla
Assurbanipala (668-625 p.n.Chr.)
w Niniwie archeolodzy odkryli
bibliotekę złożoną z 20 tysięcy
glinianych tablic, pokrytych
pismem klinowym; wśród nich
część o treści medycznej. Odczytano
z nich, że wśród leczących
i leczonych panowała
przemożna wiara w uzdrawiającą
moc bóstw i odpowiednich
zaklęć, lęk przed złośliwymi
demonami i przeświadczenie
o konieczności składania
ofiar. Są tam też jednak opisy
anatomiczne, opisy różnych chorób oraz recepty
wielu złożonych leków, sposoby ich przyrządzania
i stosowania. Rzuciły one światło na
poziom sztuki lekarskiej w Mezopotamii, co najmniej
na przestrzeni dwóch tysiącleci. W porównaniu
z medycyną staroegipską była ona
zdecydowanie niższa, nie uwzględniała chirurgii
i ginekologii, posługiwała się też mniejszą ilością
leków ziołowych, pochodzących głównie z
miejscowych zasobów. Brak jest informacji o
leczeniu chorych w świątyniach przez kapłanów,
co było powszechne w Egipcie. Uboga ludność
była pozostawiona bez opieki lekarskiej.
Potwierdza to grecki historyk Herodot, który w
450 r. p.n.Chr. był w Mezopotamii i zanotował,
że lekarzy było mało a chorych wyprowadzano
na rynek i tam przechodnie, w oparciu o osobiste
doświadczenia, udzielali rad, jakie leki i
sposoby trzeba stosować, na przykład w trądzie
(benna), dżumie (mutan), epilepsji (sibta) i w innych
chorobach.
Średniowiecze
charakteryzowało się niechętnym stosunkiem do
dorobku naukowego i kulturalnego starożytności,
traktowanej jako okres pogański, oraz
dominacją uczuć religijnych i poczynań utrwalających
chrześcijaństwo. Pomimo to
panowało przekonanie,
że przyczyną
choroby mogą być nie
tylko czynniki fizyczne,
jak okaleczenia,
złamania, nadmierny
wysiłek, epidemie itp.,
ale również rzucane
uroki i zaklęcia. Dlatego
w zapobieganiu
chorobom znaczenie
miały zarówno właściwie
dobrana dieta, higiena
osobista, czystość
w mieszkaniu, jak
i noszenie amuletów
lub talizmanów, poparte
zażegnywaniem,
odczynianiem i jasnowidzeniem
- w połączeniu
z lekami ziołowymi
i upustami
krwi.
Benedyktyni i inni
Znaczącą rolę w zwalczaniu złych nawyków i
pomocy w sprawach zdrowotnych odegrały zakony.
W roku 529 powstał zakon benedyktynów
z siedzibą na Monte Cassino, którego zasługą
było m.in. ratowanie od zagłady dawnych dzieł,
także medycznych. Mnisi przepisywali odręcznie
niektóre dzieła, tłumaczyli na język łaciński
i zaopatrywali własnymi komentarzami.
Ich pilność i pracowitość stały się przysłowiowe.
Opactwo benedyktyńskie w Saint Gallen w
Szwajcarii miało ogród z wieloma cennymi roślinami
leczniczymi, warzywami i drzewami
owocowymi - nie tylko na własny użytek, ale i
dla podróżnych.
Do Polski benedyktyni zostali sprowadzeni około
1045 r. i osadzeni w Tyńcu koło Krakowa, później
w Łęczycy, Trzemesznie i na Pomorzu.
Benedyktyni przywieźli na ziemie
polskie wiele roślin przedtem tu
nie znanych, np. miętę, rozmaryn,
szałwię, rutę, tymianek, hyzop,
kolendrę, lubczyk i inne.
|
Sprowadzane później do Polski inne zakony
zakładały apteki przyklasztorne, ogrody, przytułki
i szpitale - np. we Wrocławiu, Jędrzejowie
i Poznaniu - przeznaczone głównie dla ubogiej
ludności.
Szkoła w Salerno
W IX wieku w Italii, w mieście Salerno, założono
szkołę medyczną, w której wykładano w kilku
językach wiedzę o lekach, głównie roślinnych,
czerpaną z dawnych dzieł greckich, rzymskich
i arabskich. Szkoła ta, edyktem cesarza Fryderyka
II, została w r. 1224 przekształcona w
uniwersytet ze studiami medycznymi. Wśród
profesorów byli znakomici uczeni, m.in. Romuald
Guarra, arcybiskup Palermo i lekarz Jean
de Milan. Na uczelni tej opracowano książeczkę
Regimem Sanitatis Scholae Salernitanae, dedykowaną
powracającemu z wyprawy krzyżowej
Ryszardowi Lwie Serce. Zawierała ona przepisy
z zakresu higieny, dietetyki i stosowania roślin
leczniczych, pisane poetyckim wierszem po
łacinie. Popularność tego dziełka była ogromna,
wznawiano je kilkakrotnie i tłumaczono na niemal
wszystkie języki europejskie (także na język
polski - 1775). Przez kilka wieków popularyzowało
ono wiedzę o lekach roślinnych i ich
praktycznym stosowaniu.
Św. Hildegarda i Albert Wielki
Wybitną postacią okresu średniowiecza była
św. Hildegarda (1098-1179), przeorysza klasztoru
benedyktynek w Bingen, później w Rupertsbergu,
autorka szeregu dzieł religijnych
oraz medycznych. Physica traktowała o roślinach,
drzewach i minerałach oraz ich leczniczych
zastosowaniach. Causae et curae zawierała
rozważania medyczne i fizjologiczne
oraz relacje między człowiekiem, określanym
jako mikrokosmos, a wszechświatem jako makrokosmosem.
Drugą wielką postacią był dominikanin Albert
(1193-1280), któremu już współcześni nadali
przydomek "wielki", uznając go za najwybitniejszy
umysł tamtego okresu. Był tłumaczem i
komentatorem dzieł Arystotelesa oraz autorem
licznych rozpraw o tematyce przyrodniczej,
zwłaszcza o roślinach leczniczych i ich zastosowaniu.
Orient
Okres wypraw krzyżowych (1096-1291) dla
wyzwolenia od niewiernych grobu Chrystusa
w Jerozolimie, dał możność zetknięcia się rycerstwa
i duchowieństwa europejskiego z olśniewającym
wschodnim przepychem Konstantynopola
i z różnymi towarami oraz egzotycznymi
roślinami leczniczymi i przyprawowymi,
sprowadzanymi przez kupców arabskich z krajów
wschodnioazjatyckich. Poznano wówczas
m.in. kłącze rzewienia (Rheum), ekstrakt aloesowy,
pieprz, goździki, kubebę, cynamon, gałkę
muszkatołową, kadzidło i papier.
Zakon św. Jana Bożego
Pogarszający się stan zdrowia ludności w
Europie, zwłaszcza chłopów pańszczyźnianych
i miejskiej biedoty, skłonił Portugalczyka Jana
Ciudad (1495-1550) do założenia zakonu szpitalnego
św. Jana Bożego (sprowadzonego do
Krakowa, w r. 1609). Zakonnicy, zwani bonifratrami,
nie tylko opiekowali się chorymi, zakładając
i prowadząc szpitale, przychodnie i
domy opieki, ale mieli też osiągnięcia w zakresie
sztuki i techniki medycznej. Posługiwali się
lekami naturalnymi, głównie ziołami i preparatami
roślinnymi, wytwarzanymi we własnych
aptekach. O zakonie tym papież Jan XXIII
powiedział:
Bonifratrzy wyprzedzili o przeszło
400 lat ekumeniczną ideę Soboru
Watykańskiego II, opiekując się
wszystkimi - bez względu na
pochodzenie, religię czy przekonania.
Swoją obecnością, cierpliwością
i miłością czynili wiarygodną
wiarę w Chrystusa i w ojcostwo
Boga, otwierali nowe perspektywy
dla niesienia w obecnym
świecie pomocy duchowej
nie tylko chorym, lecz również
lekarzom i personelowi w szpitalach.
|
doc. dr hab. farm. Aleksander Ożarowski
 |
doc. dr hab. farm. Aleksander Ożarowski (*1916)
- autor licznych publikacji
naukowych i popularnonaukowych,
patentów, dokumentacji
technologicznych,
książek (m.in. Rośliny lecznicze i ich praktyczne zastosowanie,
Farmakodynamika surowców roślinnych,
Ziołolecznictwo. Poradnik dla lekarzy). Członek honorowy
Polskiego Komitetu Zielarskiego.
|
|