Ostropest plamisty - roślina nie tylko lecznicza
Ostropest należy do roślin leczniczych, których działanie na organizm ludzki jest
dobrze udokumentowane. Zawiera sylimarynę, stosowaną w schorzeniach wątroby.
Ostropest plamisty jest znaną od 2 tysięcy
lat rośliną leczniczą. Pochodzi z rejonu
Morza Śródziemnego, skąd stopniowo
rozprzestrzenił się najpierw w Europie, później
także na innych kontynentach. Powierzchnia
uprawy ostropestu w Polsce wynosi obecnie około
2 tys. ha. Plantacje tej rośliny występują głównie w
Wielkopolsce, na Kujawach, na Żuławach i na Lubelszczyźnie.
Uprawiana jest odmiana Silma, wyhodowana
w Instytucie Roślin i Przetworów Zielarskich
w Poznaniu. Przed kilku laty w Europie
rozpoczęto prace biotechnologiczne nad pozyskaniem
substancji czynnych ostropestu w kulturach
in vitro [Alikaridis i in., Cacho i in.].
Specyfika składu chemicznego owoców ostropestu
oraz niektóre właściwości biologiczne decydują o
szerokim zakresie aktualnych i potencjalnych zastosowań
tej rośliny.
Ostropest plamisty
Silybum marianum (L.) Gaertn.
|
Silybum marianum - ostropest plamisty (Foto: S. Ignaczak)
|
to roślina jednoroczna z rodziny astrowatych (Asteraceae). W czasie kiełkowania najpierw nad powierzchnię
gleby wydostają się gładkie, grube liścienie, następnie tworzy się bujna rozeta liściowa, później sztywny,
rozgałęziony pęd, który w sprzyjających warunkach dorasta do wysokości 1,7 m. Liście ostropestu są na obrzeżach
kolczaste, z charakterystycznymi rozległymi, białymi plamami. Kwiatostany składają
się z kolczastych okryw i rurkowych kwiatów o barwie fioletowopurpurowej.Rośliny kwitną
od końca czerwca do połowy sierpnia. Owocem jest ciemna, duża niełupka z puchem lotnym. W czasie
dojrzewania koszyczki szeroko się otwierają, a niełupki łatwo rozsiewane są przez wiatr, co powoduje
nie tylko straty w plonie, ale także zachwaszczenie pola [Enc. zielarstwa i ziołolecznictwa].
Owoce
ostropestu Fructus Silybi mariani są surowcem
farmaceutycznym. W suchej owocni i w łupinie
nasiennej niełupek roślina kumuluje sylimarynę
[Cappelletti i Caniato]. Sylimaryna jest zbiorczym
określeniem grupy flawonolignanów, czyli
związków zaliczanych do flawonoidów. Są one
stosunkowo rzadko spotykane w świecie roślin.
W skład sylimaryny wchodzą: sylibina w dwóch
formach izomerycznych A i B (kompleks określany
jako sylibinina), izosylibina w dwóch formach
izomerycznych A i B (kompleks tzw. izosylibininy),
sylikrystyna (syn. sylichrystyna) i sylidianina
(syn. sylidionina).
Działanie lecznicze w stosunku do wątroby przypisywane
jest głównie sylibinie. Znane są również
inne formy flawonolignanów, np. 2,3-dehydrosylibina
i 2,3-dehydrosylikrystyna, a także inne
flawonolignany, m.in. sylimonina, sylandrina
[Kohlmünzer, Morazzoni i Bombardelli].
Zawartość sylimaryny w owocach wynosi od 1,0
do 3,3%. Ostropest uprawiany w Polsce zawiera
0,8-1,0% sylibiny, 0,6-0,9% sylikrystyny, 0,2-0,4%
izosylibiny, 0,3-0,5% sylidianiny.
We wstępnym etapie produkcji sylimaryny następuje
oddzielenie owocni od materiału zapasowego
niełupek. W skład materiału zapasowego
wchodzi głównie tłuszcz (30%), białko (24%) oraz
węglowodany. W oleju dominuje kwas linolenowy
(ok. 53%), należący do niezbędnych nienasyconych
kwasów tłuszczowych (NNKT). Wśród
kwasów nasyconych przeważa kwas palmitynowy
(8,5%).
Podstawowym aminokwasem białka jest kwas glutaminowy
(18,2%). Udział aminokwasów egzogennych
wynosi średnio 29 g w 100 g białka [Andrzejewska
i Sadowska K.].
Na wątrobę
Ostropest należy do grupy roślin leczniczych, których
działanie na organizm ludzki jest bardzo dobrze
udokumentowane. Spośród leków roślinnych,
największy udział w rynku mają leki zawierające
sylimarynę, stosowane w schorzeniach wątroby.
Flawonolignany wykazują działanie antyhepatotoksyczne
i ochronne dla wątroby. Mechanizm
tego działania opiera się na stabilizowaniu membran
hepatocytów i niedopuszczaniu do łączenia
się toksyn z powierzchnią komórek. Przypuszczalnie
sylimaryna wpływa stymulująco na rybosomalne
RNA komórek wątroby oraz powoduje
wzrost syntezy białek hepatocydowych. Sylimaryna
powoduje stabilizację komórek tucznych, działa
ochronnie przeciwko promieniowaniu, które
powoduje zahamowanie syntezy wątrobowego i
śledzionowego DNA i RNA [Morazzoni i Bombardelli].
Wykazuje też działanie antagonistyczne w
stosunku do toksyn muchomora sromotnikowego:
falotoksyn i amatotoksyn [Kohlmünzer]. Działanie
odtruwające przejawia się obniżeniem stężenia bilirubiny
we krwi oraz normalizowaniem parametrów
(AST, ALT, GGT) [Ptasznik, Sadowska A.].
Preparaty zawierające kompleks flawonolignanów
są zalecane w długotrwałej terapii chorób wątroby
wywołanych alkoholizmem, a także w leczeniu
wirusowego zapalenia wątroby typu A, B i C.
Brak skutków ubocznych w terapii sylimaryną,
nawet w dużych dawkach, ma szczególne znaczenie
przy leczeniu przewlekłych schorzeń wątroby
[Hu i in.]. Zatrucie wątroby może wynikać
z przyjmowania silnie działających leków, takich
jak cytostatyki w terapii przeciwnowotworowej,
leki przeciwwirusowe w leczeniu AIDS oraz antybiotyki.
Sylimaryna może zapobiegać dysfunkcjom
wątroby i łagodzić skutki uboczne farmakoterapii.
Szczególnie istotny jest brak interakcji
pomiędzy sylimaryną a lekami syntetycznymi
[Hu i in.]. Ze wzglądu na aktywność cytoprotekcyjną,
antykancerogenną i przeciwzapalną, sylimaryna
może mieć zastosowanie w dermatologii
i ochronie skóry [Bhatia i in., Li i in.].
Dla urody
Ze względu na to, że olej ostropestowy zawiera
znaczą ilość NNTK, odpowiedzialnych za funkcję
prekursora prostaglandyn, stał się on przedmiotem
zainteresowania wytwórców kosmetyków. Do
produkcji kremów stosowany jest olej z ostropestu,
zawierający 1% sylimarynę, która ochrania błony
komórkowe przed wolnymi rodnikami. Według
informacji producentów, kompleks flawonolignanów w kremach zmniejsza zaczerwienienia, rozjaśnia
cerę oraz poprawia zdolności regeneracyjne
skóry. Obiecujące dla przemysłu kosmetycznego są
wyniki badań, dowodzące synergicznego oddziaływania
na skórę sylimaryny i kwasu foliowego,
fitohormonu DHEA, witaminy PP [Dębowska i in.,
Glinka i Góra].
Białko owoców ostropestu, otrzymywane z odpadów
produkcyjnych, może służyć do otrzymywania
peptydów antybakteryjnych i przeciwgrzybicznych.
Posiada ono zdolność hamowania rozwoju
mikroorganizmów na poziomie konserwantów,
stosowanych obecnie w przemyśle kosmetycznym
i farmaceutycznym [Baranowska i in.].
Wzbogacanie żywności
|
Silybi mariani fructus - owoce ostropestu (Foto: S. Ignaczak)
|
Owoce ostropestu, ze względu na bogaty skład
chemiczny, a w szczególności zawartość sylimaryny,
mogą stanowić cenny składnik żywności
funkcjonalnej.
Stosowanie zmielonych owoców ostropestu
jako dodatku do pieczywa, mogłoby
zapewnić systematyczną ochronę
wątroby. Wysoka zawartość oleju, o bogatym
składzie kwasów tłuszczowych,
oraz włókno pokarmowe powinno oddziaływać
odżywczo i dietetycznie.
|
Eksperymentalne wypieki wykazały, że małe dawki zmielonych owoców ostropestu nie powodują ujemnych
zmian cech sensorycznych pieczywa [Sadowska K.]. W Polskim Urzędzie Patentowym znajduje się wniosek
patentowy na pieczywo z dodatkiem owoców ostropestu. Stosowanie ziołowych dodatków funkcjonalnych,
w tym i owoców ostropestu, jest jednak problemem z pogranicza Prawa farmaceutycznego i Ustawy o warunkach
zdrowotnych żywności i żywienia. Olej ostropestowy, ze względu na dużą zawartość witaminy E, charakteryzuje się
silnym działaniem przeciwutleniającym i dlatego proponuje się stosowanie go jako dodatku zapobiegającego utlenianiu innych tłuszczów spożywczych [Szczucińska i in.].
|
W weterynarii
Na cele paszowe stosuje się obłuszczone niełupki,
powstałe jako produkt uboczny przy produkcji
sylimaryny. Stanowi on białkowy komponent do
mieszanek treściwych [Potkański i in.]. Obecnie,
gdy zgodnie z dyrektywą UE wycofano z pasz antybiotykowe
stymulatory wzrostu, specjaliści od
żywienia zwierząt poszukują ich zamienników
wśród roślin leczniczych. Owoce lub ekstrakt z
ostropestu mogą być przydatne dla intensywnie
tuczonych zwierząt, u których wątroba jest szczególnie
obciążona. Koncentrat sylimaryny, dodawany
do paszy kurcząt brojlerów, powodował
zwiększenie masy ich ciała [Wójcik i in.]. Podobne
efekty uzyskano, stosując w żywieniu tuczników
mieszankę ziołową z udziałem owoców ostropestu
[Urbańczyk i in.].
Badano także możliwość wykorzystania zakiszonej
zielonki z ostropestu w żywieniu bydła.
W czasie kiszenia następował rozkład kolczastych
liści i pasza mogła być łatwo pobierana
przez zwierzęta [Grabowicz i in.].
Odwar z owoców ostropestu podawano zwierzętom
w zatruciach związkami toksycznymi, w chorobach
wątroby, nerek i pęcherza moczowego, w
krwawieniach z układu pokarmowego, niestrawności
i braku łaknienia.
Owoce ostropestu, zmielone razem z owocami
kminku i korą kruszyny,
dodawano do karmy zwierząt
przy zaparciach [Sadowska
A.].
Walory dekoracyjne
ostropestu to duże liście o
pięknych deseniach, barwne
kwiatostany oraz okazały
wzrost i ładny pokrój
rośliny - zwłaszcza, gdy
rośnie pojedynczo. Jako roślinę
ozdobną można wysiewać
ostropest od wczesnej
wiosny do późnego lata. Wysiany
w sierpniu, zachowuje
walory dekoracyjne do późnej
jesieni.
Dla pszczół
W fazie kwitnienia ostropest
jest licznie odwiedzany
przez owady, w tym także przez pszczołę miodną.
Według pszczelarzy, gatunek ten można zaliczyć
do pożytków o dość dużej wydajności, bo z jednego
hektara plantacji można w ciągu roku uzyskać
około 200 kg miodu [Jabłoński i Kołtowski].
Dla środowiska
Bioremediacja to technologia usuwania zanieczyszczeń
z gleby i wód podziemnych za pomocą
żywych organizmów. Ostropest ma duże zdolności
pobierania z gleby i kumulowania w masie
wegetatywnej pierwiastków metalicznych [Tang
i Willey, Zheljazkov i Nikolov]. Możliwe jest wykorzystanie
tego gatunku do bioremediacji gleb
zanieczyszczonych przez przemysł. Oczywiście,
takie rośliny nie nadają się już do pozyskiwania
surowca farmaceutycznego.
Ze względu na ostre kolce, istnieje możliwość wykorzystania
ostropestu jako rośliny chroniącej
zasiewy rolnicze przed dzikimi zwierzętami, np.
dzikami.
dr hab. inż. Jadwiga Andrzejewska
mgr inż. Katarzyna Sadowska
Dr hab. inż. Jadwiga Andrzejewska jest profesorem Uniwersytetu Technologiczno-Przyrodniczego w Bydgoszczy, pracuje w Katedrze Szczegółowej
Uprawy Roślin. Członkini Polskiego Komitetu Zielarskiego, redaktor naukowy Acta Scientiarum Polononrum seria Agricultura.
Mgr inż. Katarzyna Sadowska jest doktorantką w Katedrze Szczegółowej Uprawy Roślin Uniwersytetu Technologiczno-Przyrodniczego w Bydgoszczy.
|
Piśmiennictwo:
Andrzejewska J., Sadowska K. Herba Pol. 3/2007; Alikaridis F. i inni. Fitoterapia 71/2000; Baranowska B. i inni. Rośliny Oleiste XXIV/2003; Bhatia N.
i inni. Cancer Letters 147/1999; Cacho M. i inni. Plant Sci. 144/1999; Cappelletti E.M., Caniato R. Herba Hungar 23/1984; Dębowska R.
i inni, poster, 2007; Glinka R., Góra J. Związki naturalne w kosmetyce, 2000; Grabowicz M. i inni. Ann. of Warsaw Agric. Univ. Anim. Sci, 2001;
Hu Z. i inni. Drugs 65/2005; Jabłoński B., Kołtowski Z. Pszczelnicze Zeszyty Nauk. XXXVII/1993; Kohlmünzer S. Farmakognozja, 2003; Li L.H. i
inni. Biol. Pharm. Bull. 27/2004; Morazzoni P., Bombardelli E. Fitoterapia 66/1995; Potkański A. i inni. Roczniki AR w Poznaniu, Zootechnika
229/1991; Ptasznik A. Postępy Fitoterapii 14/2004; Sadowska A. Rośliny lecznicze w weterynarii i zootechnice, 2003; Sadowska K.
Żywność. Nauka. Technologia. Jakość 2(47)/2006; [red.] Strzelecka H., Kowalski J. Encyklopedia zielarstwa i ziołolecznictwa. PWN, Wwa 2000;
Szczucińska A. i inni. Rośliny Oleiste XXIV/2003; Tang S., Willey N.J. Plant and Soil 250/2003; Urbańczyk J. i inni. Med. Wet. 58/2002; Wójcik S. i inni.
Biul. Nauk. Przem. Pasz. 3-4/2002; Zheljazkov V., Nikolov S. Acta Horticult.426/1996.
|