Ostropest plamisty - roślina nie tylko lecznicza
Ostropest należy do roślin leczniczych, których działanie na organizm ludzki jest dobrze udokumentowane. Zawiera sylimarynę, stosowaną w schorzeniach wątroby.

Ostropest plamisty jest znaną od 2 tysięcy lat rośliną leczniczą. Pochodzi z rejonu Morza Śródziemnego, skąd stopniowo rozprzestrzenił się najpierw w Europie, później także na innych kontynentach. Powierzchnia uprawy ostropestu w Polsce wynosi obecnie około 2 tys. ha. Plantacje tej rośliny występują głównie w Wielkopolsce, na Kujawach, na Żuławach i na Lubelszczyźnie. Uprawiana jest odmiana Silma, wyhodowana w Instytucie Roślin i Przetworów Zielarskich w Poznaniu. Przed kilku laty w Europie rozpoczęto prace biotechnologiczne nad pozyskaniem substancji czynnych ostropestu w kulturach in vitro [Alikaridis i in., Cacho i in.]. Specyfika składu chemicznego owoców ostropestu oraz niektóre właściwości biologiczne decydują o szerokim zakresie aktualnych i potencjalnych zastosowań tej rośliny.

Ostropest plamisty
Silybum marianum (L.) Gaertn.

Silybum marianum - ostropest plamisty (Foto: S. Ignaczak)

to roślina jednoroczna z rodziny astrowatych (Asteraceae). W czasie kiełkowania najpierw nad powierzchnię gleby wydostają się gładkie, grube liścienie, następnie tworzy się bujna rozeta liściowa, później sztywny, rozgałęziony pęd, który w sprzyjających warunkach dorasta do wysokości 1,7 m. Liście ostropestu są na obrzeżach kolczaste, z charakterystycznymi rozległymi, białymi plamami. Kwiatostany składają się z kolczastych okryw i rurkowych kwiatów o barwie fioletowopurpurowej.Rośliny kwitną od końca czerwca do połowy sierpnia. Owocem jest ciemna, duża niełupka z puchem lotnym. W czasie dojrzewania koszyczki szeroko się otwierają, a niełupki łatwo rozsiewane są przez wiatr, co powoduje nie tylko straty w plonie, ale także zachwaszczenie pola [Enc. zielarstwa i ziołolecznictwa].

Owoce
ostropestu Fructus Silybi mariani są surowcem farmaceutycznym. W suchej owocni i w łupinie nasiennej niełupek roślina kumuluje sylimarynę [Cappelletti i Caniato]. Sylimaryna jest zbiorczym określeniem grupy flawonolignanów, czyli związków zaliczanych do flawonoidów. Są one stosunkowo rzadko spotykane w świecie roślin. W skład sylimaryny wchodzą: sylibina w dwóch formach izomerycznych A i B (kompleks określany jako sylibinina), izosylibina w dwóch formach izomerycznych A i B (kompleks tzw. izosylibininy), sylikrystyna (syn. sylichrystyna) i sylidianina (syn. sylidionina). Działanie lecznicze w stosunku do wątroby przypisywane jest głównie sylibinie. Znane są również inne formy flawonolignanów, np. 2,3-dehydrosylibina i 2,3-dehydrosylikrystyna, a także inne flawonolignany, m.in. sylimonina, sylandrina [Kohlmünzer, Morazzoni i Bombardelli]. Zawartość sylimaryny w owocach wynosi od 1,0 do 3,3%. Ostropest uprawiany w Polsce zawiera 0,8-1,0% sylibiny, 0,6-0,9% sylikrystyny, 0,2-0,4% izosylibiny, 0,3-0,5% sylidianiny. We wstępnym etapie produkcji sylimaryny następuje oddzielenie owocni od materiału zapasowego niełupek. W skład materiału zapasowego wchodzi głównie tłuszcz (30%), białko (24%) oraz węglowodany. W oleju dominuje kwas linolenowy (ok. 53%), należący do niezbędnych nienasyconych kwasów tłuszczowych (NNKT). Wśród kwasów nasyconych przeważa kwas palmitynowy (8,5%). Podstawowym aminokwasem białka jest kwas glutaminowy (18,2%). Udział aminokwasów egzogennych wynosi średnio 29 g w 100 g białka [Andrzejewska i Sadowska K.].

Na wątrobę
Ostropest należy do grupy roślin leczniczych, których działanie na organizm ludzki jest bardzo dobrze udokumentowane. Spośród leków roślinnych, największy udział w rynku mają leki zawierające sylimarynę, stosowane w schorzeniach wątroby. Flawonolignany wykazują działanie antyhepatotoksyczne i ochronne dla wątroby. Mechanizm tego działania opiera się na stabilizowaniu membran hepatocytów i niedopuszczaniu do łączenia się toksyn z powierzchnią komórek. Przypuszczalnie sylimaryna wpływa stymulująco na rybosomalne RNA komórek wątroby oraz powoduje wzrost syntezy białek hepatocydowych. Sylimaryna powoduje stabilizację komórek tucznych, działa ochronnie przeciwko promieniowaniu, które powoduje zahamowanie syntezy wątrobowego i śledzionowego DNA i RNA [Morazzoni i Bombardelli]. Wykazuje też działanie antagonistyczne w stosunku do toksyn muchomora sromotnikowego: falotoksyn i amatotoksyn [Kohlmünzer]. Działanie odtruwające przejawia się obniżeniem stężenia bilirubiny we krwi oraz normalizowaniem parametrów (AST, ALT, GGT) [Ptasznik, Sadowska A.]. Preparaty zawierające kompleks flawonolignanów są zalecane w długotrwałej terapii chorób wątroby wywołanych alkoholizmem, a także w leczeniu wirusowego zapalenia wątroby typu A, B i C. Brak skutków ubocznych w terapii sylimaryną, nawet w dużych dawkach, ma szczególne znaczenie przy leczeniu przewlekłych schorzeń wątroby [Hu i in.]. Zatrucie wątroby może wynikać z przyjmowania silnie działających leków, takich jak cytostatyki w terapii przeciwnowotworowej, leki przeciwwirusowe w leczeniu AIDS oraz antybiotyki. Sylimaryna może zapobiegać dysfunkcjom wątroby i łagodzić skutki uboczne farmakoterapii. Szczególnie istotny jest brak interakcji pomiędzy sylimaryną a lekami syntetycznymi [Hu i in.]. Ze wzglądu na aktywność cytoprotekcyjną, antykancerogenną i przeciwzapalną, sylimaryna może mieć zastosowanie w dermatologii i ochronie skóry [Bhatia i in., Li i in.].

Dla urody
Ze względu na to, że olej ostropestowy zawiera znaczą ilość NNTK, odpowiedzialnych za funkcję prekursora prostaglandyn, stał się on przedmiotem zainteresowania wytwórców kosmetyków. Do produkcji kremów stosowany jest olej z ostropestu, zawierający 1% sylimarynę, która ochrania błony komórkowe przed wolnymi rodnikami. Według informacji producentów, kompleks flawonolignanów w kremach zmniejsza zaczerwienienia, rozjaśnia cerę oraz poprawia zdolności regeneracyjne skóry. Obiecujące dla przemysłu kosmetycznego są wyniki badań, dowodzące synergicznego oddziaływania na skórę sylimaryny i kwasu foliowego, fitohormonu DHEA, witaminy PP [Dębowska i in., Glinka i Góra]. Białko owoców ostropestu, otrzymywane z odpadów produkcyjnych, może służyć do otrzymywania peptydów antybakteryjnych i przeciwgrzybicznych. Posiada ono zdolność hamowania rozwoju mikroorganizmów na poziomie konserwantów, stosowanych obecnie w przemyśle kosmetycznym i farmaceutycznym [Baranowska i in.].

Wzbogacanie żywności

Silybi mariani fructus - owoce ostropestu (Foto: S. Ignaczak)

Owoce ostropestu, ze względu na bogaty skład chemiczny, a w szczególności zawartość sylimaryny, mogą stanowić cenny składnik żywności funkcjonalnej.

Eksperymentalne wypieki wykazały, że małe dawki zmielonych owoców ostropestu nie powodują ujemnych zmian cech sensorycznych pieczywa [Sadowska K.]. W Polskim Urzędzie Patentowym znajduje się wniosek patentowy na pieczywo z dodatkiem owoców ostropestu. Stosowanie ziołowych dodatków funkcjonalnych, w tym i owoców ostropestu, jest jednak problemem z pogranicza Prawa farmaceutycznego i Ustawy o warunkach zdrowotnych żywności i żywienia. Olej ostropestowy, ze względu na dużą zawartość witaminy E, charakteryzuje się silnym działaniem przeciwutleniającym i dlatego proponuje się stosowanie go jako dodatku zapobiegającego utlenianiu innych tłuszczów spożywczych [Szczucińska i in.].

W weterynarii
Na cele paszowe stosuje się obłuszczone niełupki, powstałe jako produkt uboczny przy produkcji sylimaryny. Stanowi on białkowy komponent do mieszanek treściwych [Potkański i in.]. Obecnie, gdy zgodnie z dyrektywą UE wycofano z pasz antybiotykowe stymulatory wzrostu, specjaliści od żywienia zwierząt poszukują ich zamienników wśród roślin leczniczych. Owoce lub ekstrakt z ostropestu mogą być przydatne dla intensywnie tuczonych zwierząt, u których wątroba jest szczególnie obciążona. Koncentrat sylimaryny, dodawany do paszy kurcząt brojlerów, powodował zwiększenie masy ich ciała [Wójcik i in.]. Podobne efekty uzyskano, stosując w żywieniu tuczników mieszankę ziołową z udziałem owoców ostropestu [Urbańczyk i in.]. Badano także możliwość wykorzystania zakiszonej zielonki z ostropestu w żywieniu bydła. W czasie kiszenia następował rozkład kolczastych liści i pasza mogła być łatwo pobierana przez zwierzęta [Grabowicz i in.]. Odwar z owoców ostropestu podawano zwierzętom w zatruciach związkami toksycznymi, w chorobach wątroby, nerek i pęcherza moczowego, w krwawieniach z układu pokarmowego, niestrawności i braku łaknienia. Owoce ostropestu, zmielone razem z owocami kminku i korą kruszyny, dodawano do karmy zwierząt przy zaparciach [Sadowska A.].

Walory dekoracyjne
ostropestu to duże liście o pięknych deseniach, barwne kwiatostany oraz okazały wzrost i ładny pokrój rośliny - zwłaszcza, gdy rośnie pojedynczo. Jako roślinę ozdobną można wysiewać ostropest od wczesnej wiosny do późnego lata. Wysiany w sierpniu, zachowuje walory dekoracyjne do późnej jesieni.

Dla pszczół
W fazie kwitnienia ostropest jest licznie odwiedzany przez owady, w tym także przez pszczołę miodną. Według pszczelarzy, gatunek ten można zaliczyć do pożytków o dość dużej wydajności, bo z jednego hektara plantacji można w ciągu roku uzyskać około 200 kg miodu [Jabłoński i Kołtowski].

Dla środowiska
Bioremediacja to technologia usuwania zanieczyszczeń z gleby i wód podziemnych za pomocą żywych organizmów. Ostropest ma duże zdolności pobierania z gleby i kumulowania w masie wegetatywnej pierwiastków metalicznych [Tang i Willey, Zheljazkov i Nikolov]. Możliwe jest wykorzystanie tego gatunku do bioremediacji gleb zanieczyszczonych przez przemysł. Oczywiście, takie rośliny nie nadają się już do pozyskiwania surowca farmaceutycznego. Ze względu na ostre kolce, istnieje możliwość wykorzystania ostropestu jako rośliny chroniącej zasiewy rolnicze przed dzikimi zwierzętami, np. dzikami.

dr hab. inż. Jadwiga Andrzejewska
mgr inż. Katarzyna Sadowska

Piśmiennictwo:
Andrzejewska J., Sadowska K. Herba Pol. 3/2007; Alikaridis F. i inni. Fitoterapia 71/2000; Baranowska B. i inni. Rośliny Oleiste XXIV/2003; Bhatia N. i inni. Cancer Letters 147/1999; Cacho M. i inni. Plant Sci. 144/1999; Cappelletti E.M., Caniato R. Herba Hungar 23/1984; Dębowska R. i inni, poster, 2007; Glinka R., Góra J. Związki naturalne w kosmetyce, 2000; Grabowicz M. i inni. Ann. of Warsaw Agric. Univ. Anim. Sci, 2001; Hu Z. i inni. Drugs 65/2005; Jabłoński B., Kołtowski Z. Pszczelnicze Zeszyty Nauk. XXXVII/1993; Kohlmünzer S. Farmakognozja, 2003; Li L.H. i inni. Biol. Pharm. Bull. 27/2004; Morazzoni P., Bombardelli E. Fitoterapia 66/1995; Potkański A. i inni. Roczniki AR w Poznaniu, Zootechnika 229/1991; Ptasznik A. Postępy Fitoterapii 14/2004; Sadowska A. Rośliny lecznicze w weterynarii i zootechnice, 2003; Sadowska K. Żywność. Nauka. Technologia. Jakość 2(47)/2006; [red.] Strzelecka H., Kowalski J. Encyklopedia zielarstwa i ziołolecznictwa. PWN, Wwa 2000; Szczucińska A. i inni. Rośliny Oleiste XXIV/2003; Tang S., Willey N.J. Plant and Soil 250/2003; Urbańczyk J. i inni. Med. Wet. 58/2002; Wójcik S. i inni. Biul. Nauk. Przem. Pasz. 3-4/2002; Zheljazkov V., Nikolov S. Acta Horticult.426/1996.