Selen - pierwiastek życia

Jego spożycie w śladowych ilościach jest niezbędne do zachowania prawidłowych funkcji życiowych organizmu człowieka.

Od odkrycia selenu przez Jana J. Berzeliusa (1817), aż do lat 30. XX w. uważano, iż pierwiastek ten ma wyłącznie działanie toksyczne, które stwierdzono u zwierząt domowych, spożywających paszę o dużej zawartości selenu. Dopiero w latach 50. odkryto, że selen jest niezbędnym składnikiem pożywienia zwierząt, a później (w roku 1973), że także pożywienia człowieka.

Przeciwutleniacz
W organizmie człowieka selen spełnia bardzo pożyteczną funkcję przeciwutleniacza, ograniczającego szkodliwe procesy peroksydacji lipidów, DNA i RNA, chroni komórki przed deformacją i uszkodzeniami genetycznymi. Wchodzi w skład peroksydazy glutationu, działającej jako czynnik antyoksydacyjny, zaliczany do grupy tzw. zmiataczy wolnych rodników. Lokując się w miejscu aktywnym enzymu, który odpowiedzialny jest m.in. za usuwanie z organizmu nadtlenku wodoru oraz nadtlenków organicznych powstających w procesie peroksydacji lipidów, selen spełnia rolę ochronną dla krwinek czerwonych, w szczególności dla hemoglobiny.
Uwzględniając rolę selenu jako niezbędnego składnika organizmów roślinnych, zwierzęcych i człowieka należy pamiętać, że

Produkty żywnościowe bogate w selen.

Brak selenu lub jego niedostateczny poziom w organizmie człowieka prowadzi do kardiomyopatii i zawału mięśnia sercowego, dystrofii i zwłóknienia trzustki oraz osłabienia odporności, czyli zespołu objawów nazwanych chorobą niedoboru selenu. Przewlekłe narażenie na selen wywołuje natomiast niedokrwistość, zanik narządów miąższowych, zaburzenia żołądkowo-jelitowe, zesztywnienie kończyn, artretyzm, wypadanie owłosienia, ostrą próchnicę zębów, ślinotok, ślepotę i dermatozy. Nasilenie objawów chorobowych może być różne, a ich zespół określa się ogólnie jako selenoza.

Zawartość selenu w wybranych surowcach roślinnych, stosowanych w lecznictwie.

Surowiec roślinny Zawartość selenu (mg/kg) Liście Daturae Folium (Solanaceae) Menthae Folium (Labiatae) Sennae Folium (Leguminosae) Vitis - Idaeae Folium (Ericaceae) Uvae Ursi Folium (Ericaceae)   <0,03 <0,03 <0,03 <0,03 <0,03 Kwiaty Caryophylli Flos (Myrtaceae) Chamomillae Flos (Compositae)   <0,03 <0,03 Nasiona Arecae Semen (Palmae) Coffeae Semen (Rubiaceae) Lini Semen (Linaceae) Ricini Semen (Euphorbiaceae) Sinapis semen (Cruciferae) Strychni Semen (Loganiaceae)   <0,03 <0,03 0,65-1,33 <0,03 <0,03-0,5 <0,03 Owoce Aurantii Pericarpium (Rutaceae) Foeniculi Fructus (Umbelliferae)   <0,03 <0,03 Korzenie Astragali Radix (Leguminosae) Gentianae Radix (Gentianaceae) Ginseng Radix (Araliaceae) Glycyrrhizae Radix (Leguminosae) Senegae Radix (Polygalaceae)   <0,03 <0,03 <0,03 <0,03-0,1 0,27 Kłącza Coptidis Rhizoma (Ranunculaceae) Curcumae Rhizoma (Zingiberaceae) Zingiberis Rhizoma (Zingiberaceae)   <0,03 <0,03 <0,03-0,51 Owoce Aurantii Pericarpium (Rutaceae) Foeniculi Fructus (Umbelliferae)   <0,03 <0,03

W przyrodzie
Selen jest naturalnym składnikiem skorupy ziemskiej i mimo małej w niej zawartości, jest szeroko rozpowszechniony w przyrodzie. Wchodzi w skład wielu rodzajów skał, minerałów i gleb, występuje w materiale pochodzenia wulkanicznego. Duża zawartość selenu towarzyszy zwykle złożom siarki i siarczków, występuje także w węglu i popiele węglowym oraz w pyle. Źródłem zanieczyszczenia środowiska selenem są najczęściej procesy spalania węgla i produktów przeróbki ropy naftowej, wytapianie rud miedzi i ołowiu, a także działalność przemysłu tłuszczowego i farmaceutycznego. W środowisku naturalnym i w materiale biologicznym selen może występować w formie nieorganicznej, jako selen elementarny, selenki metali, seleniany (IV) i seleniany (VI) oraz w formie organicznej, w bezpośrednich połączeniach C-Se, takich jak związki metylowe (dimetyloselenek, dimetylodiselenek) oraz aminokwasy selenowe, selenoproteiny i ich pochodne (selenocysteina, metyloselenocysteina, selenometionina, metyloselenometionina, selenocystyna, selenomocznik, selenoniocholina, selenobetaina). Organiczne związki selenu stanowią podstawową część naturalnego cyklu przemian tego pierwiastka i są najbardziej dostępną formą selenu dla człowieka. Rolę tę pełnią najczęściej aminokwasy selenowe - selenometionina, którą wyodrębniono z roślin oraz selenocysteina, wyodrębniona z organizmów zwierzęcych. Lotne metyloselenki, tworzące się z nieorganicznych związków selenu przy udziale bakterii, odgrywają istotną rolę w wydalaniu selenu z organizmu człowieka.
Obieg selenu w przyrodzie rozpoczyna się od wietrzenia skał pochodzenia wulkanicznego, skąd zawarty w nich pierwiastek przenoszony jest do atmosfery, a z niej do oceanów, mórz i jezior. Częściowo pobierany jest również przez rośliny. Do wód płynących i podziemnych selen dostaje się także bezpośrednio z wietrzejących skał, a w wyniku procesów glebotwórczych również do gleb. Ze środowiska glebowego pobierany jest przez rośliny i za ich pośrednictwem, wraz z roślinnymi składnikami pożywienia, trafia do organizmu ludzkiego. Może też wraz z roślinami pastewnymi być pobrany przez zwierzęta i za pośrednictwem produktów spożywczych pochodzenia zwierzęcego trafić do człowieka. Ilość selenu pobrana w ten sposób przez człowieka uzupełniana jest przez spożywanie flory i fauny wodnej oraz drogą oddechową z powietrza atmosferycznego. Selen wraca do gleby poprzez obumarłe rośliny oraz wydaliny zwierząt i ludzi, część natomiast, w formie lotnych związków, przekazywana jest bezpośrednio z roślin do atmosfery.

W roślinach
Podstawowym źródłem łatwo przyswajalnego selenu dla człowieka jest pożywienie pochodzenia roślinnego i zwierzęcego, dlatego istotny jest transport selenu wzdłuż łańcucha pokarmowego, od gleby poprzez rośliny i zwierzęta do człowieka, a także zakłócenia naturalnej zawartości i biodostępności selenu, spowodowane degradacją środowiska.
W roślinach zawartość selenu zmienia się w dosyć szerokim zakresie, a zróżnicowanie to zależy od gatunku rośliny i stężenia pierwiastka w glebie, jego form chemicznych, a także od warunków glebowych i klimatycznych. Pobieranie selenu wzrasta w miarę wzrostu pH gleby i temperatury otoczenia, a maleje z nasileniem opadów deszczu. Rośliny zielone pobierają z gleby o wiele łatwiej rozpuszczony w niej selenian (VI) niż selenian (IV), przy czym pobór pierwiastka z gleb kaolinowych jest znacznie wyższy niż z gleb piaszczystych i gliniastych.
Gleby o dużej zawartości selenu mogą być przyczyną gromadzenia w roślinach toksycznych ilości tego pierwiastka, nawet powyżej 1200 mg/kg. Już stężenie 500-800 mg/kg jest toksyczne dla bydła, wyższe stężenia mogą powodować zatrucia.
Selen jest najlepiej przyswajany przez rośliny występujące na czarnoziemach i bielicach, czyli na glebach, których pH zbliżone jest do obojętnego lub zasadowego.
Duża zawartość selenu w glebie leśnej wywiera wpływ na znaczną kumulację tego pierwiastka przez grzyby. Kumulują one kilkaset razy więcej selenu niż zboża i trawy, nawet te z bogatej w selen rodziny Leguminosae.
Kurki, maślaki, purchawki i inne grzyby zawierają selen w ilości około 6 mg/kg s.m., wśród nich w kumulacji selenu prym wiedzie muchomor czerwony.
W małych stężeniach selen jako selenian (VI) wywiera korzystny wpływ na rośliny z rodziny Cruciferae, Fabaceae i Compositae. Rośliną kumulującą znaczne ilości selenu jest traganek (Astragalus). Stwierdzono, że rośliny o większej zawartości siarki gromadzą zwykle więcej selenu. Przykładem może być kapusta, która w tych samych warunkach co sałata może gromadzić więcej selenu. Selen może zastąpić siarkę w niektórych enzymach bez szkody dla ich katalitycznego działania, np. w drożdżakach Candida albicans zastępuje siarkę w aminokwasach, zajmując jej miejsce głównie w cysteinie i metioninie.
Liście i owoce zawierają zazwyczaj wyższy poziom selenu niż korzenie i łodygi. Zaobserwowano również, iż rośliny wodne, unoszone swobodnie w przepływającym strumieniu, gromadzą mniej selenu w porównaniu z roślinami rosnącymi na terenach podmokłych. U tych pierwszych roślin, z powodu zmiennego tempa wzrostu, zawartość selenu przechodzi w cykl sezonowy z maksymalnym stężeniem przypadającym na maj, podczas gdy dla roślin wegetujących na terenach podmokłych najwyższa zawartość selenu przypada na wrzesień i październik.
W gatunkach roślin nie akumulujących selenu, występuje on najczęściej w formie połączeń z białkami. Najważniejszym ich składnikiem jest selenometionina. Z roślin wyizolowano także szereg innych połączeń selenu: metyloselenometioninę, selenocysteinę, selenoglutation, seleniany (IV) i (VI) oraz kwas selenocysteinowy i dimetyloselenek. Z kolei w roślinach należących do silnych akumulatorów selenu, występuje on głównie w formie rozpuszczalnej w wodzie, nie związanej z białkami.

W roślinach leczniczych
Na szczególną uwagę zasługują surowce roślinne stosowane w lecznictwie. Z danych zestawionych w tabeli wynika, że

Większe ilości selenu stwierdzono jedynie w nasionach lnu i gorczycy oraz w kłączu imbiru. Nasiona gorczycy charakteryzują się ponadto dużą zawartością związków siarki, z których najważniejszy to sinigryna. Relacje między zawartością siarki i selenu stwierdzono także w surowcach pochodzących z roślin z gatunku Allium - w czosnku i cebuli. Względnie dużej zawartości siarki w tych surowcach towarzyszą względnie wysokie stężenia selenu.
Szczegółowe badania zawartości selenu w roślinnych surowcach leczniczych – pochodzących z Zakładów Zielarskich Flos (Mokrsko), Herbapol (Bydgoszcz, Kraków i Lublin) oraz Kawon (Gostyń) - wykazały, że zawartość selenu w 45 próbkach ziół, owoców i korzeni wahała się w przedziale od kilku do kilku dziesięciu µg/kg s.m. surowca, przy czym w kilku próbkach wynosiła ponad 0,1 mg/kg. Szczególnie bogaty w selen okazał się korzeń cykorii. Zawartość tego pierwiastka była z reguły wyższa w surowcach pochodzących z Zakładów Herbapol w Bydgoszczy i Krakowie, w porównaniu z próbkami pochodzącymi z Kawonu (Gostyń).

Żywność - źródło selenu
Głównym źródłem selenu dla większości organizmów, w tym dla człowieka, jest żywność. Biodostępność selenu z pożywienia zależy od jego formy chemicznej oraz innych czynników dietetycznych, jak stężenie białek, tłuszczów oraz zawartość metali ciężkich. Udowodniono, że

Produkty żywnościowe charakteryzują się dużym zróżnicowaniem zawartości selenu. W naturalnych produktach spożywczych selen występuje najczęściej w połączeniu z białkami, dlatego żywność o wysokiej zawartości białka, a więc mięso, ryby i produkty rybne oraz w szczególności podroby, są najbogatszym źródłem selenu. Według innych opracowań, wśród produktów żywnościowych bogatych w selen wymienia się najczęściej pomidory, ogórki, brokuły, kapustę, seler, czosnek, cebulę, żółtka jaj, kurczaki, nerki, wątrobę, mięso tuńczyka, otręby, kiełki pszenicy, produkty mączne pełnoziarniste, pełne ziarna kukurydzy, jęczmienia i soi oraz owoce morza (małże, ostrygi).
W tych samych produktach spożywczych, pochodzących z różnych krajów lub różnych regionów tego samego kraju, występują duże różnice w zawartości selenu. Wskazuje to na znaczenie pochodzenia żywności. Przykładem może być wątroba świńska pochodząca ze Słowacji, zawierająca selen w ilości 0,231 mg/kg, podczas gdy importowana z Anglii zawierała go już w ilości do 0,575 mg/kg. Najwyższe stężenie tego biopierwiastka oznaczono w wątrobie wołowej, świńskiej i drobiowej, 3-4 krotnie wyższe niż w mięśniach szkieletowych.
Poziom selenu w produktach zbożowych jest wysoki. Badania prowadzone w Polsce wykazały najwyższe stężenie selenu w pszenicy, średnio 0,68±0,36 mg/kg. Przykładem kraju o niskiej zawartości selenu w zbożach jest Słowacja, średnia zawartość tego mikroelementu to 23,8±9,7 µg/kg. Inne kraje, które charakteryzuje niski poziom selenu w zbożach, od 0,007 do 0,017 mg/kg, to Finlandia, Norwegia i Szwecja.

Mięso ryb wykazuje duże zróżnicowanie zawartości selenu, zależne prawdopodobnie od upodobań żywieniowych ryb. Ogólnie, gatunki morskie pochodzące z północno-zachodniego Atlantyku zawierają wyższy poziom selenu całkowitego, od 0,16 do 0,82 mg/kg - niż ryby słodkowodne pochodzące ze wschodnich terenów USA, 0,14-0,57 mg/kg. Najwięcej selenu oznaczono w mięsie tuńczyka. Pobieranie pierwiastka przez ryby słodkowodne wydaje się być bardziej zależne od gatunku ryby niż od stężenia selenu w wodzie.
Mleko krowie zawiera niskie stężenie selenu, co ujawnia się w jego niewielkiej zawartości w ogólnie dostępnych mlecznych odżywkach dla dzieci.

W jajku kurzym białko posiada 4-krotnie niższe stężenie selenu niż żółtko.
Owoce i warzywa zawierają generalnie małą ilość selenu. Niezwykle wysoki poziom tego mikroelementu stwierdzono u niektórych roślin strączkowych, w orzechach i grzybach. Wysokie stężenie stwierdzono również w cebuli i czosnku. Zawartość selenu w owocach i warzywach pochodzących z upraw z terenu Polski zestawiono w tabeli. Mieści się ona w przedziale 0,036-1,345 mg/kg, najwyższe wartości przypadają na nasiona grochu i fasoli.
Zawartość selenu w produktach żywnościowych pochodzenia roślinnego zmienia się w szerokim zakresie nie tylko w zależności od jego stężenia w glebie, ale także od temperatury i czasu, w jakim żywność poddawana jest obróbce termicznej. Podczas przetwórstwa i procesów kulinarnych związanych z ogrzewaniem produktów, następuje ubytek selenu. Wynika to z niskiej trwałości i dużej lotności niektórych jego związków. Suszenie zbóż w temperaturze 100°C przez okres 12 h powoduje utratę 7-23% selenu, a gotowanie grzybów i szparagów bogatych w ten pierwiastek, powoduje ubytek 29-44%. Nie wpływa na poziom selenu gotowanie przetworów zbożowych, ryżu, makaronu oraz smażenie ryb i pieczenie mięsa.

Zawartość selenu w wybranych owocach i warzywach uprawianych w Polsce.

Owoce, warzywa Zawartość selenu (mg/kg) agrest 0,048 truskawki 0,073 gruszki 0,182 jabłka 0,036 śliwki 0,058 groch 1,345 fasola 0,938 brukselka 0,102 cebula 0,034 kalafior 0,081 kapusta 0,057 kalarepa 0,078 marchew (korzeń) 0,042 ogórek 0,056 pietruszka (nać) 0,072 pietruszka (korzeń) 0,036 pomidory 0,044 rzodkiewka 0,053 sałata 0,038 ziemniaki 0,037

W Australii ustalono dopuszczalną ilość selenu w żywności na poziomie 2 mg/kg produktu. Francja dopuszcza zawartość 0,01% selenu w barwnikach stosowanych do żywności oraz w opakowaniach do produktów spożywczych. W USA ustanowiono górną dopuszczalną granicę zawartości selenu w wodzie pitnej na 10 µg/l. Zalecane dzienne dawki selenu w pożywieniu, w zależności od wieku człowieka, przedstawiono w tabeli. Poważny problem stanowi zawartość selenu w paszy dla bydła, przy jego ilości poniżej 0,04 mg/kg bydło zapada na choroby spowodowane niedoborem selenu, a przy zawartości selenu powyżej 4,0 mg/kg, na skutek jego nadmiaru. Jako bezpieczny przyjmuje się poziom selenu w paszy w ilości 1 mg/kg. Niezbędna jest znajomość orientacyjnych przedziałów zawartości selenu w niektórych składnikach pasz i mieszankach paszowych. W jęczmieniu zawartość selenu dochodzi do 0,5 mg/kg, a w kukurydzy i mączce sojowej do 1,0 mg/kg, podczas gdy w mączce rybnej od 1,0 do 5,0 mg/kg.

Zalecane dzienne dawki selenu w diecie człowieka - w zależności od wieku.

Grupa wiekowa Wiek Dawka selenu (µg/kg) noworodki i niemowlęta poniżej 0,5 0,5 - 1,0 10 15 dzieci 7 - 10 30 mężczyźni 15 - 18 powyżej 19 50 70 kobiety 15 - 18 powyżej 19 50 55 kobiety ciężarne x 65 kobiety karmiące x 75

Metabolizm
Poziom selenu w organizmie człowieka jest stale kontrolowany przez metabolizm, a lokalne różnice u poszczególnych populacji ludzkich wynikają m.in. ze zwyczajów żywieniowych. Wszystkie związki selenu dobrze wchłaniają się z przewodu pokarmowego (ponad 60%) i z układu oddechowego. Niektóre związki, np. chlorek selenylu, dobrze wchłaniają się przez skórę. Selen jest łatwiej absorbowany z połączeń z aminokwasów niż z formy nieorganicznej.
Selen wchłonięty do organizmu jest wiązany początkowo przez krwinki czerwone oraz albuminy i globuliny osocza, a następnie transportowany do tkanek. Nieorganiczne związki selenu przekształcają się w organiczne selenokompleksy w mięśniach, hemoglobinie i osoczu. Seleniany (VI) w wątrobie, śledzionie, krwi i osoczu redukowane są przez enzymy do selenianów (IV) lub selenu. Seleniany (IV) mogą tworzyć kompleksy z białkami, wykazują większe powinowactwo do tkanek niż seleniany (VI) i mogą być szybciej przyłączone do enzymu glutationu peroksydazy. Selenian (IV) przenika przez barierę krew - łożysko i przedostaje się do płodu.
Zawartość selenu w tkankach i płynach biologicznych jest zazwyczaj niska, wyższy poziom pierwiastka obserwuje się u ludzi spożywających ryby i mięso wieprzowe. Erytrocyty zawierają więcej selenu niż krew, zawartość mikroelementu w plazmie i osoczu występuje na tym samym poziomie. Stosunek zawartości selenu w krwinkach czerwonych do jego zawartości w osoczu wynosi 3:1. Z największą wydajnością odkłada się w wątrobie i nerkach oraz we włosach i paznokciach.
Poziom selenu w surowicy krwi zależy także od wieku. Najniższe stężenie występuje u noworodków. Osiąga minimum w pierwszej połowie roku po urodzeniu, a maksimum w wieku dorosłym. U ludzi starszych, powyżej 60 roku życia, zawartość selenu obniża się stopniowo.
Analiza zawartości selenu w ludzkich włosach nie dostarcza wiarygodnych informacji o jego stężeniu w organizmie. Przyczyną tego jest zwiększanie poziomu selenu we włosach w wyniku używania szamponów zawierających związki tego pierwiastka. Prawdopodobnie nie zanieczyszczone włosy i paznokcie ludzkie zawierają selen w ilości 0,28-0,33 i 0,55 mg/kg, odpowiednio we włosach i paznokciach.
Związki selenu są metabolizowane w organizmie dwiema najważniejszymi drogami. Pierwsza to redukcja selenu połączona z jego metylacją. Zaczynając od związków na +6 stopniu utlenienia, seleniany ( VI) są redukowane do selenianów (IV) i (lub) dalej do selenków. Seleniany (VI) mogą także ulegać enzymatycznej aktywacji z udziałem ATP do adenozyno-5'-selenofosforanu, który z kolei redukuje się do selenianu (IV) w obecności glutationu.
Nie zmetylowane formy selenu są przekształcane do postaci mono-, di- i trimetylowych. Jon trimetyloselenowy (TMeSe+) jest wydalany z moczem, stanowi metabolit, w którym selen odznacza się niską biologiczną aktywnością, zarówno odżywczą, jak i toksyczną. Dimetylowa forma selenu (DMeSe) jest natomiast metabolitem pośrednim, wydzielanym drogą oddechową, ale tylko wtedy, gdy szybkość jej tworzenia przewyższa szybkość dalszej metylacji do jonu TMeSe+. Forma monometylowa selenu (MMeSe) jest zazwyczaj wydalana na drodze metabolizmu selenometioniny. Procesy biometylacji zmierzają w kierunku odtruciu organizmu, ponieważ DMeSe i TMeSe są mniej toksyczne w porównaniu z pozostałymi związkami selenu. Metabolizm selenoglutationu polega natomiast na dwustopniowej redukcji selenu do selenowodoru w wątrobie i erytrocytach przy udziale reduktazy glutationu. H₂Se jest najczęściej metylowany i wydalany z moczem.
Druga droga metabolizmu związków selenu to bezpośrednie wbudowanie lub wiązanie selenu przez białka, w których zastępuje on siarkę, podstawiając ją głównie w aminokwasach, cysteinie i metioninie. L-Selenometionina jest formą selenu najlepiej przyswajalną przez organizm, jest ona lepiej absorbowana i wbudowywana do białek niż jakakolwiek inna postać tego pierwiastka. D-Selenometionina jest rozkładana do nieorganicznego selenu i jest 5-krotnie słabiej przyswajalna od L-selenometioniny.
Wydalanie selenu z organizmu następuje z moczem w postaci jonu TMeSe+. Z kałem wydalanie jest dwukrotnie mniejsze. Selen wydala się także z potem i z powietrzem wydychanym w postaci DMeSe o zapachu czosnku.

prof. dr hab. Marek Wesołowski

Prof. dr hab. Marek Wesołowski jest od 2002 roku dziekanem Wydziału Farmaceutycznego AM w Gdańsku. Od 1998 r. pełni funkcję Prezesa Oddziału Gdańskiego Polskiego Towarzystwa Farmaceutycznego. W badaniach naukowych zajmuje się m.in. analizą zawartości i specjacją pierwiastków w roślinach leczniczych, analizą woltamperometryczną pierwiastków i substancji leczniczych, technikami wielowymiarowymi i sztucznymi sieciami neuronowymi w analityce farmaceutycznej oraz metodami termoanalitycznymi w analizie i technologii farmaceutycznej. Autor dwóch podręczników akademickich i wielu publikacji. Jest członkiem rad redakcyjnych czasopism naukowych krajowych i zagranicznych. Członek Prezydium Zarządu Głównego PTF oraz kilku komisji komitetów Polskiej Akademii Nauk. Laureat m. in. Nagrody Ministra i Rektora.

Piśmiennictwo
Fishbein L. Selenium [w]: Merian E. [red.] Metals and their compounds in the environment. VCH, Weinheim 1991; Griffith H. Witaminy, minerały i pierwiastki śladowe. Elipsa, Wwa 1994; Kabata- Pendias A., Pendias H. Biogeochemia pierwiastków śladowych. PWN, Wwa 1993; Kadrabová J., Madarič A. Food Chem. 58, 29, 1997; Łozak A. Biul. Inst. Leków 39, 78, 1995; Masłowska J., Janiak J. Bromat. Chem. Toksykol. 24, 221, 1991; National Academy Press, Selenium in nutrition, Washington 1983; Nikonorow M. Zanieczyszczenia chemiczne i biologiczne żywności. WN-T, Wwa 1980; Nikonorow M., Urbanek-Karłowska B. Toksykologia żywności. PZWL, Wwa 1987; Nowotny-Mieczyńska A. [red.] Fizjologia mineralnego żywienia roślin. PWRiL, Wwa 1976; Pyrzyńska K. Analyst 121, 77, 1996; Sager M. Stud. Environ. 55, 459, 1993; Sikorski Z., Drozdowski B., Samotus B., Pałasiński M. Chemia żywności. PWN, Wwa 1988, Seńczuk W. [red.] Toksykologia. PZWL, Wwa 1994; Wesołowski M., Ulewicz B. Farm. Pol. 56, 1004, 2000; Wesołowski M., Ulewicz B.: Pol. J. Environ. Stud. 8, 138, 1999; Wiąckowski S. Próba ekologicznej oceny żywienia, żywności i składników pokarmowych. PWN, Wwa 1995; Zaharska-Markiewicz B. Witaminy i bioelementy. Lectura, Kraków 1992.