Organizm dziecka wymaga innego traktowania medycznego niż organizm dorosłego człowieka. Również leczenie za pomocą ziół i leków ziołowych, a także wykorzystywanie tych środków w celach dietetycznych lub profilaktycznych, ma swoją specyfikę, zgodną z etapami rozwoju dziecka. W poprzednim numerze PANACEI prof. dr hab. Eliza Lamer-Zarawska przedstawiła wymagania w zakresie dziecięcej fitoterapii, zwracając uwagę na właściwy wybór surowca zielarskiego, na właściwe jego przetworzenie i przygotowanie odpowiedniej formy podania przetworu ziołowego oraz na ścisłe przestrzeganie dawek podawanych środków, stosownie do wieku dziecka i jego stanu fizycznego. Ponieważ ustrój dziecka, w zależności od etapu rozwoju, charakteryzują pewne odrębności morfologiczne i fizjologiczne oraz różnice aktywności enzymatycznej i metabolicznej, stosowanie terapii ziołowej u najmłodszych pacjentów wymaga szczególnej staranności. W bieżącym numerze prof. Lamer- Zarawska przedstawia fitoterapię wieku niemowlęcego. (Red.)

Rumianek i koper
Jest kilka surowców zielarskich - od dawna i dość powszechnie wykorzystywanych do leczenia i pielęgnacji dzieci w pierwszym roku życia. Przede wszystkim należą do nich koszyczki rumianku Chamomillae anthodium (flos) i owoce kopru włoskiego (słodkiego) Foeniculi fructus. Z tych surowców sporządza się pierwsze napoje (herbatki), które można podać dzieciom już od drugiego tygodnia życia (w postaci naparu dodawanego do mieszanki mlecznej), zwłaszcza dzieciom karmionym sztucznie. Herbatki te ułatwiają m.in. usuwanie gazów jelitowych, powodujących bolesne skurcze i bóle brzuszka (niemowlęca kolka jelitowa), przez co działają przeciwbólowo i uspokajająco, umożliwiając spokojny sen niemowlęciu (i rodzicom...).

Anyżek i kminek
Dla nieco starszych niemowląt - od 3 miesiąca życia - herbatki z kopru włoskiego i rumianku można wzbogacać o inne surowce z tej grupy, działające przeciwskurczowo i wiatropędnie: owoce anyżku Anisi fructus, owoce kminku Carvi fructus, kopru ogrodowego Anethi fructus czy kolendry Coriandri fructus. Napary i inne przetwory (np. syropy) z kopru włoskiego i anyżku, zawierające anetol, podaje się też w celach leczniczych przy stanach zapalnych górnych dróg oddechowych, jako środki ułatwiające odkrztuszanie zapalnej wydzieliny z dróg oddechowych. W tym celu dobrze jest dodać do herbatek wykrztuśnych dla niemowląt kleiku śluzowego, sporządzonego z korzeni prawoślazu lekarskiego Althaeae radix bądź naparu śluzowego z kwiatów ślazu dzikiego Malvae flos lub liści babki wąskolistnej Plantaginis lanceolatae folium. Związki śluzowe surowców powlekają oskrzela od wewnątrz i rozrzedzają wydzielinę zapalną, ułatwiając jej odkrztuszenie.

W biegunkach
niemowlęcych można podawać od 6 miesiąca życia dziecka odwary z owoców czarnej jagody Myrtylli fructus, działające zapierająco, oraz herbatki z owoców kminku czy owoców (nasion) czarnuszki siewnej Nigellae fructus, działających przeciwskurczowo i przeciwbólowo. W diecie przeciwbiegunkowej (bezmlecznej) wykorzystuje się najczęściej zupę z marchwi ("marchwiankę") oraz przetwory owocowo - witaminowe, takie jak kompoty jabłkowe, jabłka pieczone, miąższ banana, herbatki witaminowe z owoców róży dzikiej Rosae fructus, owoców żurawiny Oxycocci fructus.

Herbatek witaminowych ani innych przetworów zielarskich podawanych w biegunce nie słodzi się cukrem, ale dopuszczalny jest dodatek miodu, który jest dobrym źródłem glukozy.

W zaparciach
- spotykanych dość często u niemowląt, zwłaszcza karmionych sztucznie - dopuszczone są do użycia jedynie łagodne środki śluzowe, z takich surowców jak okorowane korzenie prawoślazu Althaeae radix, nasiona babki płesznika Psyllii semen lub babki owalnej Plantaginis ovatae semen. Z nasion tych sporządza się kleiki na zimno i po odcedzeniu podaje do płynnego pokarmu. Śluzy roślinne powlekają cienką warstewką błony śluzowe przewodu pokarmowego, a w jelicie grubym rozrzedzają masy kałowe i ułatwiają ich poślizg, co znacznie usprawnia procesy wydalania kału.

Surowców śluzowych nie należy używać zbyt długo, gdyż utrudniają one wchłanianie (w jelicie cienkim) witamin, soli mineralnych i innych substancji, w tym składników leków.

Przez to mogą spowodować przejściowe niedobory tych związków (przede wszystkim witaminy C, kwasu foliowego, witamin z grupy B, jonów żelaza) w organizmie dziecka lub nawet obniżoną skuteczność podawanych leków.
Wszelkie problemy zdrowotne niemowlęcia muszą być konsultowane z lekarzem pediatrą i tylko z jego polecenia należy stosować domowe przetwory ziołowe czy gotowe roślinne środki farmaceutyczne.

W pielęgnacji
niemowląt stosuje się wiele surowców zielarskich, przede wszystkim rumianek: w kąpielach leczniczych, do przemywania oczu, czyszczenia noska, w pielęgnacji jamy ustnej, także do inhalacji i w szerokiej gamie kosmetyków niemowlęcych. Ze względu na uniwersalny charakter rumianku, przegląd surowców leczniczych, stosowanych dla niemowląt, zaczynamy od tej rośliny.

Rumianek pospolity (rumianek lekarski)
Chamomilla recutita (syn. Matricaria chamomilla) Jest to roślina jednoroczna z rodziny astrowatych (Asteraceae), dawniej nazywanych złożonymi (Compositae). Występuje w Europie, Azji, Ameryce Północnej i Australii. W Polsce rozpowszechniona na całym obszarze kraju. Jako pospolity chwast rośnie na miedzach, nieużytkach, niezbyt wilgotnych łąkach, pastwiskach, przy zabudowaniach, w ogrodach. Bywa także uprawiana na plantacjach. Od razu dodajmy, że

Dla potrzeb lecznictwa pediatrycznego rumianek lekarski powinien być uprawiany na plantacjach kontrolowanych przez Instytut Matki i Dziecka.

Rumianek w uprawie wymaga gleby średnio zwięzłej, zasobnej w azot, potas i wapń, stanowiska słonecznego. Rozmnażany jest z nasion. Pędy ma silnie rozgałęzione, nagie, wzniesione do 60 cm. Liście 2-3-krotnie pierzastodzielne, o odcinkach równowąskich. Kwiaty zebrane w koszyczki umieszczone są pojedynczo na szczytach rozgałęzień. Kwiaty brzeżne są białe, języczkowate, w miarę przekwitania odchylające się ku dołowi. Kwiaty środkowe są żółte, rurkowate, liczne, ułożone na stożkowatym, wewnątrz pustym dnie koszyczka. Rumianek lekarski tym różni się od gatunków podobnych - z rodzaju rumianów (Anthemis L., np. Anthemis cotula ) lub złocieni (Chrysanthemum L.) - nie używanych w lecznictwie, że dno koszyczka ma stożkowato wypukłe i wewnątrz puste. W lecznictwie stosowany jest

koszyczek
rumianku lekarskiego Chamomillae anthodium (flos), czyli według dawniejszego zapisu, Anthodium Chamomillae (Flos Chamomillae). Surowiec zbiera się na początku kwitnienia (od maja do lipca) i bezpośrednio po zbiorze suszy rozłożony w cienkiej warstwie w warunkach naturalnych (w cieniu i przewiewie) lub w suszarniach, w temperaturze nie wyższej niż 35oC. Surowiec zebrany zbyt późno rozsypuje się podczas suszenia. Surowiec zawiera do 1,5% olejku eterycznego, w skład którego wchodzą głównie związki seskwiterpenowe (chamazulen, alfa-bisabolol i jego tlenki, farnezen, mircen i kadinen). Poza tym w surowcu występuje spiroeter, flawonoidy (pochodne apigeniny, luteoliny, kwercetyny), kumaryny oraz związki śluzowe.

Olejek eteryczny
jest podstawowym składnikiem leczniczym rumianku. Wykazuje działanie przeciwzapalne i przeciwalergiczne (hamuje wyzwalanie endogennej histaminy przy reakcji alergicznej organizmu) oraz wzmaga aktywność fagocytową leukocytów i pobudza czynności układu makrofagowego, przez co stymuluje układ odpornościowy organizmu. Ponadto surowiec działa przeciwskurczowo (spazmolitycznie) oraz wiatropędnie, a także bakteriobójczo.

Zastosowanie pediatryczne
Napar z rumianku stanowi bardzo często pierwszy w życiu - poza mlekiem matki - napój, jaki podaje się małemu człowiekowi. Ma on bardzo korzystne działanie na przewód pokarmowy dziecka, ułatwia trawienie, znosi wzdęcia, kolkę jelitową i bóle brzuszka, często spotykane zwłaszcza przy sztucznym karmieniu. Jest niezastąpiony w okresie ząbkowania, gdy odczucia bólowe dziecka (wyrzynanie pierwszych ząbków) potęgują się i uniemożliwiają mu spokojny sen. Ponadto w okresie ząbkowania nasilają się dolegliwości przewodu pokarmowego. Spastyczne skurcze jelit i bolesna kolka niemowlęca połączona jest nierzadko z trudnościami w oddawaniu stolca i nagromadzeniem w przewodzie pokarmowym połkniętego powietrza (wzdęcia brzuszka). Działanie wiatropędne olejku rumiankowego jest tu bardzo przydatne, także działanie przeciwzapalne i antyseptyczne w jamie ustnej. W okresie ząbkowania niemowlęcia wskazane jest podawanie mu herbatki rumiankowej - często w ciągu dnia, po łyżeczce, jeśli już umie pić w ten sposób - aby przedłużyć bezpośrednie działanie surowca na zmienione (niekiedy zapalnie) i rozpulchnione dziąsła.

Dzieciom starszym
rumianek również podawany jest często, np. przy zaburzeniach trawiennych, biegunkach, bólach żołądka nerwicowych (jako reakcja najczęściej na rozstanie z matką, pójście do przedszkola czy nawet pierwszy okres szkolny). Rumianek działa również korzystnie w upośledzonym trawieniu, na skutek długotrwałego zażywania leków (w tym antybiotyków) lub przy zmniejszonej tolerancji na niektóre składniki pożywienia. Obserwuje się, zwłaszcza przy częstym piciu herbatki rumiankowej przed snem, działanie kojące surowca, ułatwiające też zasypianie. Rumianek bardzo często jest używany zewnętrznie, np. do kąpieli codziennej niemowląt, obmywania krocza podczas przewijania, także do kąpieli leczniczych w przypadku krzywicy, odparzeń skóry, w wyprysku alergicznym, pokrzywce, w skazie atopowej skóry (w świerzbiączce), przy świądzie skóry, przy podrażnieniu skóry przez nadmierne przebywanie na słońcu, w okładach (na miejsca ukąszone przez owady). Świeżo przygotowane napary rumiankowe stosuje się do przemywania oczu zdrowych (w celach higienicznych i prewencyjnie dla ochrony przed bakteriami) lub przy zapaleniu spojówek. Przymoczki z mocniejszego naparu rumiankowego stosuje się przy pleśniawkach w jamie ustnej. Starszym dzieciom napary z rumianku mogą służyć do płukania gardła przy stanach zapalnych, anginie, także przy stanach zapalnych jamy ustnej i bolesnych nadżerkach.

Inhalacje z rumianku
stosuje się w stanach zapalnych górnych dróg oddechowych.

Gdy niemowlę ma kaszel, sapkę, jest przeziębione lub gorączkuje i jest w trakcie leczenia, dobrze jest dla dezynfekcji powietrza rozwieszać w pobliżu łóżeczka dziecka (ale nie nad nim) pieluszkę lub gazę zmoczoną w gorącym, parującym naparze rumiankowym, aby dziecko oddychało lotnymi substancjami surowca.

Można też usiąść z dzieckiem na kolanach obok naczynia z gorącą, parującą wodą, do której dodano kilka kropli olejku rumiankowego, okryć głowę prześcieradłem lub ręcznikiem kąpielowym i w tym prowizorycznym "namiocie" pooddychać przez kilka minut, wspólnie z dzieckiem, aromatyczną parą rumiankową, działającą przeciwbakteryjnie.

Jedynym przeciwwskazaniem w stosowaniu rumianku u niemowląt i dzieci starszych jest stwierdzona alergia na ten surowiec.

Wbrew obiegowym opiniom, że rumianek lekarski może uczulać, nie jest to prawdą, o ile surowiec (koniecznie apteczny!) pochodzi z pewnego źródła (kontrolowanej plantacji) i nie zawiera domieszki tzw. "rumianku psiego" Anthemis cotula, zawierającego alergogenny składnik olejku - anthecotulid, który daje odczyny alergii kontaktowej (skórnej).

Uczulenia
U dzieci, tak jak i u dorosłych, dość często spotykane jest uczulenie na pyłki lub kontakt (dotyk) z roślinami z rodziny Compositae. Najczęściej powodem tych uczuleń są bylice z rodzaju Artemisia, np. bylica zwyczajna Artemisia vulgaris lub piołun Artemisia absinthium. W przypadkach dzieci, u których stwierdza się nadwrażliwość na rośliny z rodziny Compositae - lub gdy ich matka jest uczulona na te rośliny, nie zaleca się również podawania rumianku lekarskiego (możliwe jest wtedy tzw. "krzyżowe" uczulenie).

Napar
Pół lub jedną łyżkę stołową kwiatów rumianku należy zalać szklanką wrzącej wody i zaparzać pod przykryciem w ciągu 15 minut (na parze lub w termosie), następnie przecedzić. Podawać do picia ciepły napar, niemowlętom po łyżeczce lub łyżce (zależnie od wieku) kilka razy dziennie, dodając do mleka lub po rozcieńczeniu wodą (do koloru jasnożółtego) jako samodzielny napój do picia. Można osłodzić, najlepiej miodem, lub dodać parę kropli soku z cytryny, gdy niemowlę już przyjmuje ten soczek. Podobnie przygotowuje się napar mocniejszy (z 2 łyżek kwiatów rumianku na 1,5 szklanki wody) do okładów, przemycia oczu, niekiedy do lewatyw (ze wskazań lekarskich). Do kąpieli niemowlęcia sporządza się napar z 30- 50 g surowca na wanienkę wody. Wiele specyfików kosmetycznych i leczniczych przeznaczonych dla dzieci, w tym dla niemowląt, jest przygotowywanych z olejku rumiankowego. Są to oliwki (o zabarwieniu niebieskim, gdyż chamazulen, główny składnik olejku rumiankowego, ma ten kolor), płyny do kąpieli, szampony do włosów (dają złocisty odcień blond włosom), mydła zwykłe i mydła lecznicze (np. przeciwświądowe), zasypki, pudry, kremy, maści, a dla dzieci starszych płyny do płukania jamy ustnej, pasty do zębów itd.

prof. dr hab. Eliza Lamer-Zarawska
-kierownik Katedry Biologii i Botaniki Farmaceutycznej Akademii Medycznej we Wrocławiu

Prof. dr hab. Eliza Lamer-Zarawska jest od 1981 roku kierownikiem Katedry Biologii i Botaniki Farmaceutycznej Akademii Medycznej we Wrocławiu. Jest profesorem nauk farmaceutycznych z zakresu farmakognozji. W latach 1987-93 pełniła funkcję Prodziekana Wydziału Farmaceutycznego AM we Wrocławiu. Od roku 1998 nadal jest członkiem Komisji Leku Naturalnego i Biotechnologii w Komitecie Nauk o Leku PAN. Opublikowała ponad 200 oryginalnych prac twórczych i przeglądowych, 8 książek popularnonaukowych z zakresu ziołolecznictwa i kosmetyki naturalnej, 7 patentów, w tym 2 patenty wdrożone do produkcji leków, m.in. Oeparol (olej leczniczy z nasion wiesiołka dziwnego Oenothera paradoxa Hudziok, odmiany wrocławskiej - Amar).