Panacea Nr 2 (7), kwiecień 2004 strony: 34-36

Niedługo minie rok od dnia, w którym odprowadziliśmy na miejsce wiecznego spoczynku śp. prof. Jerzego Lutomskiego. 13 czerwca na cmentarzu kościoła p.w. Imienia Maryi w Poznaniu-Smochowicach towarzyszyli Zmarłemu w ostatniej drodze nie tylko Rodzina i bliscy, ale też dyrekcja i pracownicy Instytutu Roślin i Przetworów Zielarskich w Poznaniu, profesorowie wielu wyższych polskich uczelni, współpracownicy z instytutów w kraju i za granicą oraz liczni mieszkańcy Poznania. To jeszcze jeden dowód, jakim wielkim autorytetem w Polsce i na świecie cieszył się Profesor - wnikliwy naukowiec w dziedzinie fitochemii, technologii i farmakodynamiki leku roślinnego, propagator fitoterapii naukowo i klinicznie udowodnionej, przy tym wszystkim wielki człowiek, żarliwy patriota, ludziom życzliwy, pomocny Przyjaciel na dobre i na złe.

Całe swoje pracowite życie naukowe i organizacyjne poświęcił Instytutowi Roślin i Przetworów Zielarskich w Poznaniu. Doktor farmacji od roku 1960, habilitował się 5 lat później. Profesor nadzwyczajny od 1971, profesor zwyczajny od 1979. Był dyrektorem poznańskiego Instytutu przez 37 lat, do roku 2002, potem, aż do śmierci, zastępcą dyrektora do spraw naukowo-badawczych. Instytut Roślin i Przetworów Zielarskich pod Jego kierownictwem doświadczył wielkiego rozwoju naukowego, współpracując z licznymi placówkami naukowo-badawczymi w Polsce, w Europie i na świecie. W Instytucie Profesor był człowiekiem nauki, a jednocześnie organizatorem i, w ostatnich latach, dobrym menedżerem.

Swoją pracę naukową stale wzbogacał, współpracując z wieloma uniwersytetami europejskimi - m.in. w Berlinie, Münster, Tübingen, Würzburgu - i poza Europą: w Japonii, Chinach, Wietnamie, Korei Płd. i Australii. Wszędzie cieszył się zasłużonym autorytetem wnikliwego naukowca, organizatora, poszukiwacza i badacza nowych surowców zielarskich, stanowiących bazę wielu nowych leków. Profesor był autorem i współautorem większości oryginalnych polskich leków ziołowych.

Dorobek naukowy Profesora jest imponujący, obejmuje ponad 400 publikacji z dziedziny fitochemii, technologii, analityki i farmakodynamiki leków po- chodzenia roślinnego oraz 20 podręczników, m.in. "Technologia leku roślinnego" (1973), "Postęp w technice farmaceutycznej" (1977), "Terapia lekami roślinnymi" (1985), "Leki roślinne w profilaktyce i terapii" (1993), "Ziołolecznictwo - tradycja i przyszłość" (2003). Poza tym ogłosił około 200 prac popularnonaukowych. Był świetnym popularyzatorem wiedzy z zakresu szeroko pojętej fitoterapii, co zjednało Mu powszechne uznanie środowiska lekarskiego. Zaowocowało to organizacją wielu sympozjów, konferencji naukowo-szkoleniowych, kursów dokształcających, które cieszyły się dużą popularnością wśród lekarzy, farmaceutów i naukowców z pokrewnych dziedzin nauk biologicznych. Ogólnopolski zasięg zyskały organizowane przez Profesora konferencje

INTERHERBA
- w czasie trwania Międzynarodowych Targów Poznańskich. Atrakcyjne tematy wykładów, odpowiedni dobór wykładowców, ożywione dyskusje oparte o Jego wieloletnie doświadczenie i wiedzę, zyskały Mu szerokie grono słuchaczy - lekarzy wielu specjalności, przyszłych fitoterapeutów. Tematyka konferencji była szeroka, interdyscyplinarna, dotyczyła m.in. zastosowania fitoterapeutyków w chorobach przewodu pokarmowego i hepatologii, pneumonologii i aerozoloterapii, urologii, ginekologii, dermatologii i w innych działach sztuki medycznej. Pamiętne były prace badawcze Profesora i Jego współpracowników, dotyczące oceny olejków eterycznych i ich składników w aspekcie działania przeciwzapalnego i immunostymulującego. Doświadczenia wykazały, że składniki olejków, takie jak eugenol, tymol i karwakol, hamowały aktywność cyklooksygenazy biorącej udział w syntezie prostaglandyn, substancji odpowiedzialnych za powstanie stanu zapalnego. Prace doświadczalne wykazały, że podanie drogą pokarmową Ol. Thymi, Ol. Salviae sclareae i 1,8-cyneolu wywołuje silny efekt przeciwzapalny, zbliżony do działania indometacyny. Podobnie zastosowanie Ol. Pini, Ol. Citri, Ol. Geraniae i a-pinenu odznaczało się zdecydowanym działaniem immunostymulującym. Pamiętamy do dziś bardzo ciekawy wykład Profesora na inauguracji INTERHERBY 2001 o znaczeniu ziół w terapii i dietetyce. Przedstawił w nim historię badań fitochemicznych i farmakologicznych nowo odkrytych w roślinach związków biologicznie czynnych, takich jak m.in. eskulina, sylimaryna, ajoen, boldyna, winblastyna, hiperycyna, cynaryzyna, lektyny, saponozydy, glukany i inne polisacharydy.

Zdaniem Profesora w wielu chorobach o przewlekłym przebiegu sprawdziła się efektywność zweryfikowanych naukowo roślin znanych wcześniej z medycyny ludowej, takich jak czosnek, dziurawiec, miłorząb, rumianek i kava-kava, lecz również imbir, jeżówka, karczochy, palma sabałowa i żeń-szeń.

Prof. Jerzy Lutomski (pierwszy od lewej w górnym rzędzie) po zebraniu Zarządu Głównego Sekcji Fitoterapii Polskiego Towarzystwa Lekarskiego, które odbyło się w Centrum Fitoterapii w Gdańsku w dniu 6 grudnia 2002.

Przyszłościowo uzasadnił stymulujące działanie na układ immunologiczny cytryńca chińskiego i guaranu, a także zastosowanie borówki czarnej w zaburzeniach wzroku, które są wynikiem postępu cywilizacyjnego, jaki towarzyszy nam na co dzień poprzez wizualne środki komunikacji i masową komputeryzację. Obecność w tym surowcu antocjanów poprawiać może nieprawidłowości mikrokrążenia siatkówkowego i naczyniowego, normalizując niektóre dolegliwości wzroku. W pamiętnym wykładzie zakreślił też podstawy współczesnej dietetyki, zwracając uwagę na rolę szeregu fitamin odznaczających się udowodnionym działaniem przeciwnowotworowym. Popularne rośliny spożywcze należące do rodziny krzyżowych i baldaszkowatych posiadają podobne działanie, np. koper, lubczyk, korzeń arcydzięgla, anyż, kminek, kolendra - zawierają poliacetyleny, ftalidy, kumaryny, kwasy fenolowe, flawonoidy, terpeny i karotenoidy. Również w prewencji przeciwnowotworowej uznane zostały takie środki spożywcze jak czosnek, soja, lukrecja i imbir. Profesor stwierdził, że obecnie optymalne pożywienie powinno zawierać mniej tłuszczu, szczególnie mniej nasyconych kwasów tłuszczowych, mniej węglowodanów. Większy udział diecie powinny mieć zioła i produkty pełnoziarniste. Ryzykiem żywieniowym jest nadmierne spożycie tłuszczu i mięsa, a niskie substancji balastowych.
Kolejnym ważnym zagadnieniem, będącym przedmiotem zainteresowania Profesora i Jego współpracowników, były fitoestrogeny pochodzenia roślinnego, które działając podobnie (aczkolwiek słabiej) od klasycznych hormonów płciowych (estrogenów), nie są obciążone niepożądanymi następstwami. W konsekwencji zwiększają one arsenał leków stosowanych u kobiet z dolegliwościami menopauzy. Wśród fitoestrogenów najważniejszymi grupami są izoflawony, lignany i kumestany.
Duży ładunek praktycznej wiedzy fitoterapeutycznej wniosły prace Profesora poruszające tematykę najczęstszych chorób prostych układu oddechowego, tzw. chorób z przeziębienia. Ta grupa schorzeń, najczęstsza zarówno w medycynie wieku rozwojowego jak i dojrzałego, stanowi wdzięczne pole dla skutecznych, ale przede wszystkim bezpiecznych leków pochodzenia roślinnego. Wiele z nich było autorskimi patentami Profesora. Ciekawe spostrzeżenia zawierały prace Profesora i Jego współpracowników, dotyczące oceny aktywności biologicznej roślin o działaniu adaptogennym, co z punktu fizjologii i kliniki jest zagadnieniem bardzo aktualnym. Tematem wielu prac Profesora było zagadnienie stosowania ziołolecznictwa w chorobach wieku podeszłego. Jest to temat społecznie i naukowo bardzo istotny wobec faktu, że liczba ludzi powyżej 60 roku życia sięga w naszym kraju obecnie około 6 milionów i prognostycznie będzie szybko rosła. W wielu chorobach tego wieku, zwłaszcza w chorobie niedokrwiennej serca, chorobach naczyń i schorzeń neurodegeneratywnych, stosowanie leków roślinnych jest szczególnie uzasadnione i klinicznie skuteczne. Przede wszystkim dotyczy to leków rozszerzających naczynia wieńcowe, obniżających ciśnienie krwi, regulujących przemianę materii, diuretycznych i immunoregulujących. Wkład Profesora w recepturę większości leków roślinnych stosowanych w lecznictwie geriatrycznym był znaczący. Wreszcie cały szereg prac dotyczących chemizmu, technologii, analityki i miejsca w terapii czosnku (Allium sativum). Wiele z nich dotyczyło allicyny - najbardziej biologicznie aktywnej substancji czosnku, hamującej agregację płytek krwi, obniżającej poziom tłuszczów w surowicy, o udokumentowanym działaniu przeciwbakteryjnym i niedawno odkrytym działaniu hamującym rozwój Helicobacter pylori. Te prace zbliżyły mnie bardzo z Profesorem. Wspólnie badaliśmy z powodzeniem działanie przeciwgrzybicze ajoenu, związków wielosiarczkowych i kolejnych izolatów z czosnku, które stanowiły podstawę do opracowania oryginalnego leku aerozolowego, stosowanego u dzieci z kandydozą układu oddechowego w przebiegu astmy oskrzelowej, przewlekle leczonej steroidami systemowymi, jak i u dzieci przygotowywanych do transplantacji szpiku kostnego. Jakże odkrywcze były dalsze prace Profesora na temat enzymów, nukleozydów, flawonoidów oraz gammaglutamylopeptydów, tak charakterystycznych dla rodzaju Allium sativum.

To wszysto, co napisałem, stanowi tylko wycinek Jego szerokich, interdyscyplinarnych zainteresowań lekiem roślinnym i zastosowaniem go we współczesnej fitoterapii, lecz postać Profesora kojarzę właśnie z tymi pracami, mającymi tak istotne znaczenie dla praktyki klinicznej oraz zawierającymi tyle przyszłościowych wskazówek, w jakim kierunku badania te należałoby kontynuować.
Profesor pełnił szereg odpowiedzialnych funkcji w towarzystwach naukowych, był m.in. członkiem Federation Internationale Pharmaceutique, Komisji Farmakopei Polskiej, Gesellschaft für Physiotherapie, członkiem honorowym Arzliche Gesellschaft für Physiotherapie, członkiem Komisji Leku Naturalnego i Biotechnologii Komitetu Nauk o Leku PAN, prezesem Polskiego Komitetu Zielarskiego, doradcą Prezydenta RP ds. Reformy Ochrony Zdrowia.
Był inicjatorem związania fitoterapii z Polskim Towarzystwem Lekarskim i wspólnie ze śp. prof. dr. hab. Janem Hasikiem doprowadził do powstania Sekcji Fitoterapii PTL, w którym pełnił funkcję przewodniczącego Rady Naukowej od 1998 r., a od 2000 r. był redaktorem naczelnym "Postępów Fitoterapii" - cenionego periodyku tej Sekcji. Z olbrzymim zapałem i entuzjazmem rozwijał działalność Sekcji Fitoterapii, służąc nam przykładem, wiedzą i swoim przebogatym doświadczeniem naukowym jak i organizacyjnym. W roku 1987 otrzymał najwyższe odznaczenie akademickie w swojej macierzystej uczelni - tytuł doktora honoris causa Akademii Medycznej w Poznaniu. Za swą działalność naukową, dydaktyczną i organizacyjną został odznaczony Krzyżem Kawalerskim, Oficerskim i Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski, Sztandarem Pracy i Medalem Komisji Edukacji Narodowej. Otrzymał szereg wyróżnień i nagród organizacji naukowych w kraju i za granicą oraz resortowych nagród Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej oraz Ministra Rolnictwa, Leśnictwa i Gospodarki Żywnościowej.
Johann Wolfgang Goethe pisał: "Natura stale z nami rozmawia, ale nie zdradza nam swych tajemnic...". Śp. prof. dr hab. Jerzy Lutomski należał do nielicznych, którym udało się uchylić rąbka wielu tajemnic natury i wykorzystać je dla dobra ludzi chorych, cierpiących i potrzebujących pomocy. Jego liczne prace badawcze zawsze miały w podtekście zastosowanie leków roślinnych w profilaktyce i terapii, dzięki czemu zyskał uznanie i sympatię zarówno lekarzy jak i chorych.
9 czerwca 2003 r. odszedł od nas wielki uczony, prekursor nowoczesnej naukowo i klinicznie udowodnionej fitoterapii, człowiek wielkiego talentu i serca, wspaniały Przyjaciel. Cześć Jego Pamięci.

prof. zw. dr hab. med. Jerzy Alkiewicz
- przewodniczący Sekcji Fitoterapii Polskiego Towarzystwa Lekarskiego

Od redakcji
Prof. Jerzy Lutomski opublikował na łamach PANACEI znakomity artykuł popularyzatorski, dotyczący samoleczenia ziołowego jako ważnej perspektywy dla całego systemu ochrony zdrowia. Napisał w nim m.in.: "Badania kliniczne są bardzo kosztowne. Na całym świecie trzeba będzie tworzyć oszczędniejszy system ochrony zdrowia. Rozwiązaniem jest profilaktyka i lepsze wykorzystywanie leków pochodzenia naturalnego". (PANACEA, nr 1(2)/2003, ss. 10-13). Profesor przyjął z wielką życzliwością ukazanie się PANACEI i udzielił nam pożytecznych rad dotyczących zawartości i redakcji pisma.