Panacea Nr 4 (5), październik 2003 strony: 12-14
Kasztanowiec
zwyczajny
|
Turcy leczyli kaszlące konie (hippos)
naparami przygotowanymi z nasion
kasztanowca (kastaneion). Łacińska
nazwa kasztana została więc skojarzona
z tymi zwierzętami.
|
|
Owoc kasztanowca
|
Kasztanowiec zwyczajny (Aesculus hippocastanum
L.) jest drzewem należącym do
rodziny kasztanowcowatych (Hippocastanaceae),
pochodzącym z Półwyspu Bałkańskiego.
Geneza nazwy gatunkowej Aesculus hippocastanum
jest bardzo ciekawa. Słowo Aesculus w języku
łacińskim oznacza dąb o owocach jadalnych, a
hippocastanum - koński kasztan. Z języka greckiego
hippos to koń, a kastaneion - orzech z Kastanii,
leżącej w Azji Mniejszej.
Z Turcji do Europy
Turcy leczyli kaszlące konie naparami przygotowanymi
z nasion kasztanowca. W 1565 r. Pietro
Andrea Mattioli (1501-1577), włoski przyrodnik
i lekarz przyboczny arcyksięcia
Ferdynanda I, sporządził pierwszy
opis kasztanowca na podstawie
gałązki, którą otrzymał od posła
cesarskiego w Stambule. Pierwsze
kasztanowce, przywiezione
ze Stambułu, zostały posadzone
przez niderlandzkiego botanika
i lekarza Charlesa de Lecluse
(1526-1609) w ogrodzie cesarza
Maksymiliana II Habsburga
w Wiedniu. Zaczęto rozpowszechniać
te drzewa w całej Europie, w 1612 r.
były już znane w Anglii, a 1657 r. we
Włoszech.
W Polsce kasztanowiec pojawił się za
panowania Stefana Batorego (król polski
w latach 1576-86), który kazał swojemu
włoskiemu ogrodnikowi Lorenzo
Bozetho posadzić kasztany w ogrodzie
w Łobzowie pod Krakowem.
|
Biały kwiat leczy
Kasztanowiec osiąga wysokość do 30 m. Występuje
kilka odmian i form kszatanowca zwyczajnego, różniącego
się kolorem kwiatów (białe, żółte oraz czerwone)
i kształtem liści. W lecznictwie jest stosowana
odmiana o kwiatach białych. Liście kasztanowca
są kształtu palczastego, złożone z 5-7 wydłużonych,
odwrotnie jajowatych listków o ząbkowanych brzegach.
Kasztanowiec kwitnie w maju, a grzbieciste
kwiaty zebrane są w groniaste, wzniesione kwiatostany.
Owocem kasztanowca jest kolczasta kulista
torebka, zawierająca od jednego do trzech spłaszczonych,
lśniących nasion barwy brązowej.
W lecznictwie stosuje się niedojrzałe
owoce (Hippocastani fructus immatrurus)
i otrzymywane z dojrzałych owoców
nasiona kasztanowca (Hippocastani
semen), a także korę (Hippocastani
cortex), liście (Hippocastani folium)
oraz kwiaty kasztanowca (Hippocastani
flos).
|
|
Kwiat kasztanowca
|
Z surowców zielarskich pochodzących od kasztanowca
izoluje się substancje czynne: escynę z nasion
oraz eskulinę z kory.
Nasienie kasztanowca (Hippocastani semen) jest
surowcem zawierającym od 3 do 10% escyny, będącej
mieszaniną saponin - acylowanych glikozydów
trójterpenowych. W jej składzie wyizolowano
30 różnych saponin, wśród których wstępują różne
frakcje: beta-escyna, kryptoescyna oraz alfa-escyna.
Obok saponin występują flawonoidy, sterole, olejki
eteryczne i znaczne ilości skrobi (30-60%). Wyizolowana
escyna wykazuje działanie przeciwzapalne
i przeciwobrzękowe. Badania kliniczne przeprowadzone
z udziałem pacjentów cierpiących
na przewlekłą niewydolność żylną lub żylakowatość wykazały zmniejszenie obrzęku spowodowane
zmniejszeniem przepuszczalności włośniczek.
Escyna hamuje hialuranidazę, enzym rozkładający
kwas hialuronowy, będący głównym składnikiem
śródbłonka naczyń.
|
Kora kasztanowca
|
Na zakrzepy i zastoje żylne
Ze świeżych, niedojrzałych owoców (Hippocastani
fructus immatrurus) produkowany jest wyciąg Intractum
Hippocastani, stosowany w leczeniu zakrzepów
i zastojów żylnych.
Kora kasztanowca (Hippocastani cortex) zawiera
głównie kumaryny: eskulinę, eskuletynę, fraksynę,
skopoletynę, a także garbniki, saponiny i flawonoidy.
Eskulina wykazuje działanie podobne do witaminy
P, a także silne właściwości światłochronne,
absorbując promienie świetlne o długości fali
do 370 nm oraz działa uszczelniająco na naczynia
krwionośne. W lecznictwie są również stosowane
wyciągi z kory kasztanowca. Garbniki zawarte w
korze kasztanowca działają ściągająco, przeciwzapalnie,
przeciwkrwotocznie oraz przeciwbakteryjnie.
Działanie to jest synergistyczne z eskuliną, pochodzącą
również z kasztanowca.
Kwiaty i liście kasztanowca zwierają flawonoidy,
kumaryny, fenolokwasy, leukocyjanidyny, garbniki,
saponiny, adenozynę, adeninę i gwaninę. Wyciągi
zawierające escynę, flawonoidy i kumaryny
działają uszczelniająco na ściany naczyń włosowatych.
Stosowane są w stanach zapalnych żył podudzi
i hemoroidach. Eskulina i flawonoidy zmniejszają
kruchość naczyń krwionośnych, natomiast
escyna i eskulina działają przeciwzapalnie i zapobiegają
zastojom żylnym.
Przeciwzapalne i przeciwobrzękowe
|
Liść kasztanowca zatakowany przez larwy motyla szrotówka kasztanowcowiaka
|
Badania in vitro wykazały, że frakcje saponin, pochodzące
z nasion kasztanowca, hamują aktywność
syntetazy prostaglandyn. Badania farmakologiczne
ekstraktu z nasion kasztanowca, przeprowadzone
na ludziach wykazały, iż działanie przeciwobrzękowe
spowodowane jest zmniejszeniem
przepuszczalności włośniczek. Przeprowadzono
również szereg badań klinicznych mających na
celu potwierdzenie skuteczności leczenia ekstraktami
z nasion kasztanowca pacjentów cierpiących
na niewydolność żylną lub żylakowatość. Badania
te wykazały, iż w porównaniu z placebo znacznie
zmniejszyły się obrzęki, stan zapalny, uczucie ciężaru
w nogach i zmęczenia.
|
Owoc kasztana jadalnego
|
Wpływ na enzymy liposomalne
W trakcie badań pacjentów z żylakowatością,
stwierdzono wyższą aktywność enzymów hydrolaz
(beta-N-acetyloglukozaminidaza,
beta-glukuronidaza i
arylosulfataza) w porównaniu
z osobami zdrowymi. Enzymy
te katalizują rozpad proteoglikanów,
które wchodzą w skład
ściany naczyń włosowatych.
Wzrost aktywności tych enzymów
jest prawdopodobnie przyczyną
zwiększonej przepuszczalności
i kruchości naczyń.
Przypuszcza się, iż ekstrakty z
nasion kasztanowca nie hamują
poszczególnych enzymów, lecz
działają ochronnie na kruchą
błonę lizosomalną, będącą miejscem
ich uwalniania. Zaobserwowane zmniejszenie
aktywności enzymów prawdopodobnie prowadzi do zmniejszenia degradacji proteoglikanów, co
powoduje zmniejszenie przepuszczalności naczyń
włosowatych i zwiększenie ich wytrzymałości.
Wpływ na krwiaki
Badania farmakologiczne wykazały, że stosowanie
2% żelu zawierającego escynę, zmniejszało wrażliwość
na ucisk. Zmniejszenie tkliwości uciskowej
krwiaków (wywoływanych eksperymentalnie metodą
iniekcji) utrzymywało się od 1 godziny po zastosowaniu
leku aż do końca badania, które trwało
9 godzin.
Kasztanowiec w lecznictwie
Stosuje się wiele preparatów zawierających wyciągi
z kory kasztanowca, z jego nasion, wyizolowaną
escynę bądź eskulinę, a także surowce zielarskie:
liście, kwiaty, korę i nasiona kasztanowca. Preparaty
te są w różnych formach: w postaci doustnej
(tabletki, kapsułki), w postaci płynnej oraz w postaci
preparatów do użytku zewnętrznego - maść,
krem, żel (stosowane miejscowo na skórę), także
czopki stosowane doodbytniczo. Mają one zastosowanie
w leczeniu schorzeń żył kończyn dolnych,
w żylakach odbytu, zapaleniu żył, zespole pozakrzepowym,
w zwalczaniu przewlekłej niewydolności
żylnej, a także w leczeniu niewydolności żylnolimfatycznej.
|
Aesculus
Hippocastanum L.
- ilustracja z niemieckiej
książki
prof. dr. Otto Wilhelma
Thomé, Flora
von Deutschland,
Österreich und der
Schweiz z roku
1885.
|
Hiposem
Zainteresowanie leczniczymi właściwościami
kasztanowca, związanymi z tak powszechnym i dokuczliwym
schorzeniem, jakim jest żylakowatość i
schorzenia pochodne, sprawiły, że również Labofarm
podjął prace nad preparatem na bazie Aesculus
hippocastanum. Przygotowano monopreparat
Hiposem - w postaci tabletek niepowlekanych
- którego substancję czynną stanowi sproszkowane
nasienie kasztanowca. Preparat jest standaryzowany
na zawartość escyny (minimum 8 mg w
jednej tabletce).
Hiposem zmniejsza przepuszczalność i uszczelnia
naczynia włosowate. Działa przeciwzapalnie
i przeciwobrzękowo. Zalecany jest w żylakowatości,
przewlekłej niewydolności żylnej (patrz strony
16-19), troficznych zmianach skóry, owrzodzeniach
żylakowatych podudzi, zespole pozakrzepowym,
pooperacyjnych i pourazowych obrzękach tkanek
miękkich. Obecnie Hiposem znajduje się w trakcie
procesu Dopuszczenia do Obrotu.
Kosmetyki i barwniki
Nasiona kasztanowca są również wykorzystywane
w przemyśle kosmetycznym do produkcji kremów
do golenia i szamponów, a także do produkcji środków
piorących i kleju. Natomiast w garbarstwie i
przemyśle włókienniczym do barwienia wełny stosuje
się korę kasztanowca. Drewno jest stosowane
w stolarstwie i meblarstwie.
W ostatnich latach kasztanowce zostały
zaatakowane przez motyl szrotówek
kasztanowcowiaczek (Cameraria ohridella),
który został odkryty w 1985 r.
nad Jeziorem Ohrydzkim w Macedonii,
na kasztanowcu białym. W roku 1998
pojawił się też w Polsce - w Ogrodzie
Botnicznym w Wojsławicach - i od tego
momentu rozprzestrzenił się po całym
kraju.
|
Szrotówek zaatakował całą Europę, dlatego w roku
2001 w Unii Europejskiej stworzono specjalny program
badawczy CONTROCAM (Control of Cameraria),
skupiający naukowców z 8 europejskich
instytutów badawczych, w celu ratowania kasztanowca.
mgr farm. Maria Piaskowska - Labofarm
Piśmiennictwo
Kohlmünzer S. Farmakognozja. Wydawnictwo Lekarskie
PZWL, Warszawa 2000; Karczmarczuk R. Kaszatanowiec
zwyczajny - pochodzenie i znaczenie. "Wiadomości Zielarskie",
5, 17-18, 2002; Monografia WHO: Semen Hippocastani.
WHO monographs on selected medicinal plants,
Volume 2. Geneva, WHO, 2003; Strzelecka H. Encyklopedia
zielarstwa i ziołolecznictwa. Wydawnictwo Naukowe
PWN, Warszawa 2000; Matławska I. Leki roślinne w
terapii guzków odbytu. "Postępy Fitoterapii", 9(3-4), 70-74, 2002; Kalinowska J. Lecznicze drzewa.
"Wiadomości Zielarskie", 12, 7-9, 2002.
|