Panacea Nr 4 (5), październik 2003 strony: 12-14

Owoc kasztanowca

Kasztanowiec zwyczajny (Aesculus hippocastanum L.) jest drzewem należącym do rodziny kasztanowcowatych (Hippocastanaceae), pochodzącym z Półwyspu Bałkańskiego. Geneza nazwy gatunkowej Aesculus hippocastanum jest bardzo ciekawa. Słowo Aesculus w języku łacińskim oznacza dąb o owocach jadalnych, a hippocastanum - koński kasztan. Z języka greckiego hippos to koń, a kastaneion - orzech z Kastanii, leżącej w Azji Mniejszej.

Z Turcji do Europy
Turcy leczyli kaszlące konie naparami przygotowanymi z nasion kasztanowca. W 1565 r. Pietro Andrea Mattioli (1501-1577), włoski przyrodnik i lekarz przyboczny arcyksięcia Ferdynanda I, sporządził pierwszy opis kasztanowca na podstawie gałązki, którą otrzymał od posła cesarskiego w Stambule. Pierwsze kasztanowce, przywiezione ze Stambułu, zostały posadzone przez niderlandzkiego botanika i lekarza Charlesa de Lecluse (1526-1609) w ogrodzie cesarza Maksymiliana II Habsburga w Wiedniu. Zaczęto rozpowszechniać te drzewa w całej Europie, w 1612 r. były już znane w Anglii, a 1657 r. we Włoszech.

W Polsce kasztanowiec pojawił się za panowania Stefana Batorego (król polski w latach 1576-86), który kazał swojemu włoskiemu ogrodnikowi Lorenzo Bozetho posadzić kasztany w ogrodzie w Łobzowie pod Krakowem.

Biały kwiat leczy
Kasztanowiec osiąga wysokość do 30 m. Występuje kilka odmian i form kszatanowca zwyczajnego, różniącego się kolorem kwiatów (białe, żółte oraz czerwone) i kształtem liści. W lecznictwie jest stosowana odmiana o kwiatach białych. Liście kasztanowca są kształtu palczastego, złożone z 5-7 wydłużonych, odwrotnie jajowatych listków o ząbkowanych brzegach. Kasztanowiec kwitnie w maju, a grzbieciste kwiaty zebrane są w groniaste, wzniesione kwiatostany. Owocem kasztanowca jest kolczasta kulista torebka, zawierająca od jednego do trzech spłaszczonych, lśniących nasion barwy brązowej.

W lecznictwie stosuje się niedojrzałe owoce (Hippocastani fructus immatrurus) i otrzymywane z dojrzałych owoców nasiona kasztanowca (Hippocastani semen), a także korę (Hippocastani cortex), liście (Hippocastani folium) oraz kwiaty kasztanowca (Hippocastani flos).

Kwiat kasztanowca

Z surowców zielarskich pochodzących od kasztanowca izoluje się substancje czynne: escynę z nasion oraz eskulinę z kory.
Nasienie kasztanowca (Hippocastani semen) jest surowcem zawierającym od 3 do 10% escyny, będącej mieszaniną saponin - acylowanych glikozydów trójterpenowych. W jej składzie wyizolowano 30 różnych saponin, wśród których wstępują różne frakcje: beta-escyna, kryptoescyna oraz alfa-escyna. Obok saponin występują flawonoidy, sterole, olejki eteryczne i znaczne ilości skrobi (30-60%). Wyizolowana escyna wykazuje działanie przeciwzapalne i przeciwobrzękowe. Badania kliniczne przeprowadzone z udziałem pacjentów cierpiących na przewlekłą niewydolność żylną lub żylakowatość wykazały zmniejszenie obrzęku spowodowane zmniejszeniem przepuszczalności włośniczek. Escyna hamuje hialuranidazę, enzym rozkładający kwas hialuronowy, będący głównym składnikiem śródbłonka naczyń.

Kora kasztanowca

Na zakrzepy i zastoje żylne
Ze świeżych, niedojrzałych owoców (Hippocastani fructus immatrurus) produkowany jest wyciąg Intractum Hippocastani, stosowany w leczeniu zakrzepów i zastojów żylnych.
Kora kasztanowca (Hippocastani cortex) zawiera głównie kumaryny: eskulinę, eskuletynę, fraksynę, skopoletynę, a także garbniki, saponiny i flawonoidy. Eskulina wykazuje działanie podobne do witaminy P, a także silne właściwości światłochronne, absorbując promienie świetlne o długości fali do 370 nm oraz działa uszczelniająco na naczynia krwionośne. W lecznictwie są również stosowane wyciągi z kory kasztanowca. Garbniki zawarte w korze kasztanowca działają ściągająco, przeciwzapalnie, przeciwkrwotocznie oraz przeciwbakteryjnie. Działanie to jest synergistyczne z eskuliną, pochodzącą również z kasztanowca.
Kwiaty i liście kasztanowca zwierają flawonoidy, kumaryny, fenolokwasy, leukocyjanidyny, garbniki, saponiny, adenozynę, adeninę i gwaninę. Wyciągi zawierające escynę, flawonoidy i kumaryny działają uszczelniająco na ściany naczyń włosowatych. Stosowane są w stanach zapalnych żył podudzi i hemoroidach. Eskulina i flawonoidy zmniejszają kruchość naczyń krwionośnych, natomiast escyna i eskulina działają przeciwzapalnie i zapobiegają zastojom żylnym.

Przeciwzapalne i przeciwobrzękowe

Liść kasztanowca zatakowany przez larwy motyla szrotówka kasztanowcowiaka

Badania in vitro wykazały, że frakcje saponin, pochodzące z nasion kasztanowca, hamują aktywność syntetazy prostaglandyn. Badania farmakologiczne ekstraktu z nasion kasztanowca, przeprowadzone na ludziach wykazały, iż działanie przeciwobrzękowe spowodowane jest zmniejszeniem przepuszczalności włośniczek. Przeprowadzono również szereg badań klinicznych mających na celu potwierdzenie skuteczności leczenia ekstraktami z nasion kasztanowca pacjentów cierpiących na niewydolność żylną lub żylakowatość. Badania te wykazały, iż w porównaniu z placebo znacznie zmniejszyły się obrzęki, stan zapalny, uczucie ciężaru w nogach i zmęczenia.

Owoc kasztana jadalnego

Wpływ na enzymy liposomalne
W trakcie badań pacjentów z żylakowatością, stwierdzono wyższą aktywność enzymów hydrolaz (beta-N-acetyloglukozaminidaza, beta-glukuronidaza i arylosulfataza) w porównaniu z osobami zdrowymi. Enzymy te katalizują rozpad proteoglikanów, które wchodzą w skład ściany naczyń włosowatych. Wzrost aktywności tych enzymów jest prawdopodobnie przyczyną zwiększonej przepuszczalności i kruchości naczyń. Przypuszcza się, iż ekstrakty z nasion kasztanowca nie hamują poszczególnych enzymów, lecz działają ochronnie na kruchą błonę lizosomalną, będącą miejscem ich uwalniania. Zaobserwowane zmniejszenie aktywności enzymów prawdopodobnie prowadzi do zmniejszenia degradacji proteoglikanów, co powoduje zmniejszenie przepuszczalności naczyń włosowatych i zwiększenie ich wytrzymałości.

Wpływ na krwiaki
Badania farmakologiczne wykazały, że stosowanie 2% żelu zawierającego escynę, zmniejszało wrażliwość na ucisk. Zmniejszenie tkliwości uciskowej krwiaków (wywoływanych eksperymentalnie metodą iniekcji) utrzymywało się od 1 godziny po zastosowaniu leku aż do końca badania, które trwało 9 godzin.

Kasztanowiec w lecznictwie
Stosuje się wiele preparatów zawierających wyciągi z kory kasztanowca, z jego nasion, wyizolowaną escynę bądź eskulinę, a także surowce zielarskie: liście, kwiaty, korę i nasiona kasztanowca. Preparaty te są w różnych formach: w postaci doustnej (tabletki, kapsułki), w postaci płynnej oraz w postaci preparatów do użytku zewnętrznego - maść, krem, żel (stosowane miejscowo na skórę), także czopki stosowane doodbytniczo. Mają one zastosowanie w leczeniu schorzeń żył kończyn dolnych, w żylakach odbytu, zapaleniu żył, zespole pozakrzepowym, w zwalczaniu przewlekłej niewydolności żylnej, a także w leczeniu niewydolności żylnolimfatycznej.

Aesculus Hippocastanum L. - ilustracja z niemieckiej książki prof. dr. Otto Wilhelma Thomé, Flora von Deutschland, Österreich und der Schweiz z roku 1885.

Hiposem
Zainteresowanie leczniczymi właściwościami kasztanowca, związanymi z tak powszechnym i dokuczliwym schorzeniem, jakim jest żylakowatość i schorzenia pochodne, sprawiły, że również Labofarm podjął prace nad preparatem na bazie Aesculus hippocastanum. Przygotowano monopreparat Hiposem - w postaci tabletek niepowlekanych - którego substancję czynną stanowi sproszkowane nasienie kasztanowca. Preparat jest standaryzowany na zawartość escyny (minimum 8 mg w jednej tabletce).
Hiposem zmniejsza przepuszczalność i uszczelnia naczynia włosowate. Działa przeciwzapalnie i przeciwobrzękowo. Zalecany jest w żylakowatości, przewlekłej niewydolności żylnej (patrz strony 16-19), troficznych zmianach skóry, owrzodzeniach żylakowatych podudzi, zespole pozakrzepowym, pooperacyjnych i pourazowych obrzękach tkanek miękkich. Obecnie Hiposem znajduje się w trakcie procesu Dopuszczenia do Obrotu.

Kosmetyki i barwniki
Nasiona kasztanowca są również wykorzystywane w przemyśle kosmetycznym do produkcji kremów do golenia i szamponów, a także do produkcji środków piorących i kleju. Natomiast w garbarstwie i przemyśle włókienniczym do barwienia wełny stosuje się korę kasztanowca. Drewno jest stosowane w stolarstwie i meblarstwie.

W ostatnich latach kasztanowce zostały zaatakowane przez motyl szrotówek kasztanowcowiaczek (Cameraria ohridella), który został odkryty w 1985 r. nad Jeziorem Ohrydzkim w Macedonii, na kasztanowcu białym. W roku 1998 pojawił się też w Polsce - w Ogrodzie Botnicznym w Wojsławicach - i od tego momentu rozprzestrzenił się po całym kraju.

Szrotówek zaatakował całą Europę, dlatego w roku 2001 w Unii Europejskiej stworzono specjalny program badawczy CONTROCAM (Control of Cameraria), skupiający naukowców z 8 europejskich instytutów badawczych, w celu ratowania kasztanowca.

mgr farm. Maria Piaskowska - Labofarm

Piśmiennictwo
Kohlmünzer S. Farmakognozja. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2000; Karczmarczuk R. Kaszatanowiec zwyczajny - pochodzenie i znaczenie. "Wiadomości Zielarskie", 5, 17-18, 2002; Monografia WHO: Semen Hippocastani. WHO monographs on selected medicinal plants, Volume 2. Geneva, WHO, 2003; Strzelecka H. Encyklopedia zielarstwa i ziołolecznictwa. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2000; Matławska I. Leki roślinne w terapii guzków odbytu. "Postępy Fitoterapii", 9(3-4), 70-74, 2002; Kalinowska J. Lecznicze drzewa. "Wiadomości Zielarskie", 12, 7-9, 2002.