Czarci pazur

Tak nazywana jest od lat hakorośl rozesłana Harpagophytum procubens z rodziny Pedaliaceae. Znane jest też określenie diabelski pazur. Hakorośl jest jedną z ważniejszych roślin, wykorzystywanych w tradycyjnej medycynie afrykańskiej. Przez europejskich badaczy surowiec został opisany stosunkowo późno, bo dopiero w roku 1820. Od tego czasu zainteresowanie rośliną wzrastało, a w latach 50. XX w. przeprowadzono wiele badań fitochemicznych i farmakologicznych, które potwierdzały efekty działania surowca i poszerzyły wiedzę na temat jego właściwości leczniczych.
Czarci pazur występuje naturalnie w Afryce Płd., w rejonie pustyni Kalahari, od Angoli do Nambii i w Botswanie. Obszar ten charakteryzuje się specyficznymi warunkami klimatycznymi, które wpływają na rozwój rośliny. Podczas pory deszczowej wykształcana jest płożąca łodyga, wyrastająca z cienkiego korzenia, otoczonego korzeniami bocznymi. Kwiaty hakorośli są intensywnie czerwone. Owocem są strąki, które z wyglądu przypominają haki lub szpony, stąd wzięły się diabelski i czarci pazur.

Leczniczy korzeń
Surowcem wykorzystywanym w medycynie naturalnej są wysuszone, pocięte kawałki korzeni bocznych hakorośli Harpagophyti radix, zawierające nie mniej niż 1,2% harpagozydu. Surowiec wykorzystywany jest do odwarów, tabletek, kapsułek lub ekstraktów płynnych – do stosowania wewnętrznego. Płynne ekstrakty stosowane są też zewnętrznie, jako składniki mazideł i kremów. Diabelski pazur jest wykorzystywany w medycynie ludowej głównie do miejscowego leczenia bólu i zapalenia kości i stawów. W połączeniu z wazeliną powstaje maść na rany, owrzodzenia i oparzenia.

Substancjami czynnymi
są przede wszystkim glikozydy irydoidowe 0,5-3,0% (nawet do 3,6%). Należą do nich harpagozyd (determinujący gorzki smak), izoharpagozyd, harpagenina, harpagid i prokumbid. Występują również oligosacharydy (ponad 50%), triterpeny (w tym kwas ursolowy i jego pochodne), fitosterole, fenolokwasy oraz flawonoidy (pochodne luteoliny i kemferolu). Obecność tych substancji aktywnych warunkuje działanie korzenia hakorośli.

Przeciwzapalnie i przeciwbólowo
To działanie surowca wzbudza największe zainteresowanie badaczy. Jego mechanizm nie został dokładnie wyjaśniony, jednak stwierdzono, że aktywność przeciwzapalna jest efektem hamowania syntezy prozapalnej prostaglandyny PGE2 oraz inhibicji uwalniania prozapalnych cytokin. Badania wykazały, że intensywność działania przeciwzapalnego różni się w zależności od drogi podania ekstraktów bądź wyizolowanej substancji czynnej – harpagozydu. W przypadku badań aktywności surowca po podaniu doustnym, opublikowane wyniki znacząco się różniły. Mamy doniesienia naukowe, przedstawiające dezaktywację substancji czynnych Harpagophyti radix przez kwas solny, występujący w żołądku. Proponowane jest więc powlekanie specjalną otoczką dojelitową tabletek lub kapsułek ekstraktów. W przeciwieństwie do tych wyników, przedstawiana jest jednak skuteczność ekstraktów Harpagophytum procubens w dawce 20 mg na kilogram dziennie, porównywalna do efektu fenylbutazonu w dawce 40 mg, po podaniu doustnym przez 10 dni. Niektóre badania sugerują większą aktywność ekstraktów H. procubens w porównaniu do wyizolowanej substancji czynnej – harpagozydu. Prawdopodobnie składniki czynne wykazują synergizm działania i efektywniejsze będzie przyjmowanie preparatów z ekstraktów surowca niż z pojedynczej substancji aktywnej. Ekstrakty wodne hakorośli wykazują zdecydowaną skuteczność w przypadku podawania w postaci iniekcji dostawowych.
Udowodniono, że po 2 godzinach następuje redukcja monocytów, występujących w krążeniu obwodowym, w konsekwencji następuje silne działanie przeciwzapalne. Dzięki aktywności przeciwzapalnej i przeciwbólowej, hakorośl znajduje szerokie zastosowanie w leczeniu chorób reumatycznych.

Ze względu na obecność związków gorzkich, wskazany jest w przypadku braku apetytu lub problemów związanych z trawieniem.

Dzienna dawka
zalecana w przypadku problemów z łaknieniem wynosi 1,5 g surowca, w fitoterapii chorób reumatycznych stosowana jest zazwyczaj dawka równa 4,5 g surowca lub odpowiadająca temu ilość preparatów.

Antyoksydacyjny
Przeciwutleniacze z naturalnego źródła zyskują dziś znaczenie, ze względu na częstość występowania chorób o etiologii związanej z działaniem utleniającym szkodliwych związków chemicznych. Do takich chorób należą dna moczanowa i nowotwory. Badania udowodniły silne działanie przeciwutleniające substancji rozpuszczalnych w wodzie, pochodzących z Harpagophyti radix. W porównaniu do wodnych ekstraktów, metanolowe wykazywały średni efekt antyoksydacyjny. Późniejsze badania wskazywały, że związkami czynnymi, odpowiedzialnymi za powyższy efekt, są prawdopodobnie flawonoidy. Powodują one zmiatanie wolnych rodników, chroniąc komórki organizmu przed procesem oksydacji.

Działanie przeciwcukrzycowe
Ciekawą właściwością ekstraktu hakorośli rozesłanej jest jej wpływ na stężenie glukozy we krwi i możliwe działanie przeciwcukrzycowe. Podawanie wodnych ekstraktów Harpagophyti radix powoduje obniżenie poziomu glukozy we krwi, zarówno u szczurów zdrowych, jak i ze sztucznie wywołaną cukrzycą. Co więcej, badano potencjał aktywujący na receptor greliny (receptor hormonu wzrostu) ekstraktów Harpagophyti radix oraz ich wpływ na spożycie pokarmów in vivo przez szczury. Receptor greliny wpływa na utrzymanie homeostazy organizmu oraz regulację masy ciała. Wyniki badań potwierdzają obiecujący potencjał naturalnych składników bioaktywnych na możliwość utraty masy bądź utrzymywania prawidłowej masy ciała. Korzystna cecha wyciągów z hakorośli może być w przyszłości wykorzystana w produkcji żywności funkcjonalnej dla diabetyków i ludzi otyłych, u których ubytek masy ciała powoduje powrót do prawidłowego funkcjonowania organizmu.

Przeciwbakteryjny
Podobnie jak w przypadku efektu przeciwzapalnego, silniejsze działanie wykazuje ekstrakt w porównaniu do samej wyizolowanej substancji czynnej – harpagozydu. Oznacza to, że pomiędzy składnikami aktywnymi Harpagophyti radix występuje synergizm działania. Naturalne produkty, charakteryzujące się działaniem przeciwbakteryjnym, są dziś wysoko cenione, drobnoustroje nie są w stanie wytworzyć na nie oporności. To ważne, przy zwiększającej się oporności drobnoustrojów na syntetyczne antybiotyki.

Metanolowe ekstrakty Harpagopyti radix w dawce 10-400 mg na kilogram powodują zależną od dawki redukcję ciśnienia tętniczego i zmniejszenie rytmu serca u świadomych szczurów, charakteryzujących się prawidłowym ciśnieniem tętniczym. Oddziaływanie na układ sercowo-naczyniowy może mieć związek z wpływem na stężenie jonów wapnia w komórkach układu bodźcoprzewodzącego i w komórkach mięśniowych serca oraz mięśni gładkich naczyń. Ze względu na niewyjaśniony mechanizm działania, należy ostrożnie podawać ekstrakty pacjentom cierpiącym na zaburzenia sercowo- -naczyniowe, ponieważ mogą one powodować działania niepożądane.

W położnictwie
Istotną cechą ekstraktu z hakorośli jest wpływ na aktywność skurczową mięśni macicy u ssaków. Udowodniono, że podanie ekstraktu w dawce od 200 do 1000 µg/ml powoduje silne skurcze macicy. Badania te są dowodem na zasadność tradycyjnego wykorzystania surowca w położnictwie. Ekstrakt stosowany był najczęściej dla przyspieszenia akcji porodowej. Surowiec Harpagophyti radix należy do kategorii B w klasyfikacji leków FDA, przyjmowanych w trakcie ciąży. Oznacza to, że badania na zwierzętach nie wykazały wzrostu ryzyka anomalii rozwojowych płodu, natomiast badania na kobietach w ciąży nie dostarczają wystarczająco wiarygodnych danych.

Przeciwwskazaniem
do podawania surowca – według ustaleń Komisji E – jest choroba wrzodowa żołądka i dwunastnicy, ze względu na związki gorzkie. Należy ostrożnie podawać pacjentom z kamicą żółciową (tylko po konsultacji z lekarzem), ponieważ surowiec wykazuje działanie żółciotwórcze i może nasilić bóle kamicowe. Ze względu na wpływ na układ sercowo-naczyniowy, należy zachować ostrożność przy podawaniu ekstraktów pacjentom przyjmującym leki antyarytmiczne i hipotensyjne. Działania niepożądane wynikają przede wszystkim z obecności związków gorzkich w surowcu. Nasilają one wydzielanie kwasu żołądkowego, co może prowadzić do nadkwaśności. W takich przypadkach należy lek odstawić.

* * *

Popularność stosowania hakorośli rozesłanej wzrasta, ze względu na udowodnioną naukowo skuteczność działania surowca, który zarejestrowano jako lek roślinny w wielu państwach. Stosowanie preparatów Harpagophyti radix rekomendowane jest, według ustaleń European Scientific Cooperative on Phytotherapy (ESCOP), do leczenia objawowego bólu grzbietu, zapalenia kości i stawów, niestrawności i braku apetytu. Dalsze badania, ukierunkowane na mechanizm działania Harpagophytum procubens, umożliwią w przyszłości pełniejsze wykorzystanie potencjału hakorośli oraz poszerzenie zakresu jej wskazań terapeutycznych.

Mgr farm. Dominika Krenczkowska