Czarci pazur
Tak nazywana jest od lat hakorośl rozesłana Harpagophytum
procubens z rodziny Pedaliaceae. Znane
jest też określenie diabelski pazur. Hakorośl
jest jedną z ważniejszych roślin, wykorzystywanych
w tradycyjnej medycynie afrykańskiej. Przez europejskich
badaczy surowiec został opisany stosunkowo
późno, bo dopiero w roku 1820. Od tego
czasu zainteresowanie rośliną wzrastało,
a w latach 50. XX w. przeprowadzono
wiele badań fitochemicznych
i farmakologicznych, które potwierdzały
efekty działania surowca i poszerzyły
wiedzę na temat jego właściwości
leczniczych.
Czarci pazur występuje naturalnie w Afryce Płd., w rejonie
pustyni Kalahari, od Angoli do Nambii i w Botswanie.
Obszar ten charakteryzuje się specyficznymi
warunkami klimatycznymi, które wpływają na rozwój
rośliny. Podczas pory deszczowej wykształcana
jest płożąca łodyga, wyrastająca z cienkiego korzenia,
otoczonego korzeniami bocznymi. Kwiaty hakorośli
są intensywnie czerwone. Owocem są strąki, które
z wyglądu przypominają haki lub szpony, stąd wzięły
się diabelski i czarci pazur.
Leczniczy korzeń
Surowcem wykorzystywanym w medycynie naturalnej
są wysuszone, pocięte kawałki korzeni bocznych hakorośli
Harpagophyti radix, zawierające nie mniej niż 1,2%
harpagozydu. Surowiec wykorzystywany jest do odwarów,
tabletek, kapsułek lub ekstraktów płynnych – do
stosowania wewnętrznego. Płynne ekstrakty stosowane
są też zewnętrznie, jako składniki mazideł i kremów.
Diabelski pazur jest wykorzystywany w medycynie ludowej
głównie do miejscowego leczenia bólu i zapalenia
kości i stawów. W połączeniu z wazeliną powstaje maść
na rany, owrzodzenia i oparzenia.
Substancjami czynnymi
są przede wszystkim glikozydy irydoidowe 0,5-3,0%
(nawet do 3,6%). Należą do nich harpagozyd (determinujący
gorzki smak), izoharpagozyd, harpagenina, harpagid
i prokumbid. Występują również oligosacharydy
(ponad 50%), triterpeny (w tym kwas ursolowy i jego
pochodne), fitosterole, fenolokwasy oraz flawonoidy (pochodne
luteoliny i kemferolu). Obecność tych substancji
aktywnych warunkuje działanie korzenia hakorośli.
Przeciwzapalnie i przeciwbólowo
To działanie surowca wzbudza największe zainteresowanie
badaczy. Jego mechanizm nie został dokładnie wyjaśniony,
jednak stwierdzono, że aktywność przeciwzapalna
jest efektem hamowania syntezy prozapalnej prostaglandyny
PGE2 oraz inhibicji uwalniania prozapalnych
cytokin. Badania wykazały, że intensywność działania
przeciwzapalnego różni się w zależności od drogi podania
ekstraktów bądź wyizolowanej substancji czynnej –
harpagozydu. W przypadku badań aktywności surowca
po podaniu doustnym, opublikowane wyniki znacząco
się różniły. Mamy doniesienia naukowe, przedstawiające
dezaktywację substancji czynnych Harpagophyti radix
przez kwas solny, występujący w żołądku. Proponowane
jest więc powlekanie specjalną otoczką dojelitową
tabletek lub kapsułek ekstraktów. W przeciwieństwie
do tych wyników, przedstawiana jest jednak skuteczność
ekstraktów Harpagophytum procubens w dawce
20 mg na kilogram dziennie, porównywalna do efektu
fenylbutazonu w dawce 40 mg, po podaniu doustnym
przez 10 dni. Niektóre badania sugerują większą aktywność
ekstraktów H. procubens w porównaniu do wyizolowanej
substancji czynnej – harpagozydu. Prawdopodobnie
składniki czynne wykazują synergizm działania
i efektywniejsze będzie przyjmowanie preparatów z ekstraktów
surowca niż z pojedynczej substancji aktywnej.
Ekstrakty wodne hakorośli wykazują zdecydowaną
skuteczność w przypadku podawania w postaci iniekcji
dostawowych.
Udowodniono, że po 2 godzinach następuje redukcja
monocytów, występujących w krążeniu obwodowym,
w konsekwencji następuje silne działanie przeciwzapalne.
Dzięki aktywności przeciwzapalnej i przeciwbólowej,
hakorośl znajduje szerokie zastosowanie w leczeniu
chorób reumatycznych.
Na podstawie badań klinicznych i ustaleń EMA (European Medicine Agency) stwierdzono, że podstawowym wskazaniem dla wyciągów z hakorośli są choroby zwyrodnieniowe stawów i kości, bóle kostno-stawowe, mięśniowe i dna moczanowa.
|
Ze względu na obecność związków gorzkich, wskazany
jest w przypadku braku apetytu lub problemów związanych
z trawieniem.
Dzienna dawka
zalecana w przypadku problemów z łaknieniem wynosi
1,5 g surowca, w fitoterapii chorób reumatycznych stosowana
jest zazwyczaj dawka równa 4,5 g surowca lub
odpowiadająca temu ilość preparatów.
Antyoksydacyjny
Przeciwutleniacze z naturalnego źródła zyskują dziś znaczenie,
ze względu na częstość występowania chorób
o etiologii związanej z działaniem utleniającym szkodliwych
związków chemicznych. Do takich chorób należą
dna moczanowa i nowotwory. Badania udowodniły
silne działanie przeciwutleniające substancji rozpuszczalnych
w wodzie, pochodzących z Harpagophyti radix.
W porównaniu do wodnych ekstraktów, metanolowe
wykazywały średni efekt antyoksydacyjny. Późniejsze
badania wskazywały, że związkami czynnymi, odpowiedzialnymi
za powyższy efekt, są prawdopodobnie
flawonoidy. Powodują one zmiatanie wolnych rodników,
chroniąc komórki organizmu przed procesem oksydacji.
Działanie przeciwcukrzycowe
Ciekawą właściwością ekstraktu hakorośli rozesłanej jest
jej wpływ na stężenie glukozy we krwi i możliwe działanie
przeciwcukrzycowe. Podawanie wodnych ekstraktów
Harpagophyti radix powoduje obniżenie poziomu
glukozy we krwi, zarówno u szczurów zdrowych, jak i ze
sztucznie wywołaną cukrzycą. Co więcej, badano potencjał
aktywujący na receptor greliny (receptor hormonu
wzrostu) ekstraktów Harpagophyti radix oraz ich wpływ
na spożycie pokarmów in vivo przez szczury. Receptor
greliny wpływa na utrzymanie homeostazy organizmu
oraz regulację masy ciała. Wyniki badań potwierdzają
obiecujący potencjał naturalnych składników bioaktywnych
na możliwość utraty masy bądź utrzymywania prawidłowej
masy ciała. Korzystna cecha wyciągów z hakorośli
może być w przyszłości wykorzystana w produkcji
żywności funkcjonalnej dla diabetyków i ludzi otyłych,
u których ubytek masy ciała powoduje powrót do prawidłowego
funkcjonowania organizmu.
Przeciwbakteryjny
Podobnie jak w przypadku efektu przeciwzapalnego,
silniejsze działanie wykazuje ekstrakt w porównaniu do
samej wyizolowanej substancji czynnej – harpagozydu.
Oznacza to, że pomiędzy składnikami aktywnymi Harpagophyti
radix występuje synergizm działania. Naturalne
produkty, charakteryzujące się działaniem przeciwbakteryjnym,
są dziś wysoko cenione, drobnoustroje nie są
w stanie wytworzyć na nie oporności. To ważne, przy
zwiększającej się oporności drobnoustrojów na syntetyczne
antybiotyki.
Niektóre badania pokazują również
wpływ ekstraktów z hakorośli rozesłanej
na układ sercowo-naczyniowy.
|
Metanolowe ekstrakty Harpagopyti radix w dawce
10-400 mg na kilogram powodują zależną od dawki redukcję
ciśnienia tętniczego i zmniejszenie rytmu serca
u świadomych szczurów, charakteryzujących się prawidłowym
ciśnieniem tętniczym. Oddziaływanie na układ
sercowo-naczyniowy może mieć związek z wpływem na
stężenie jonów wapnia w komórkach układu bodźcoprzewodzącego
i w komórkach mięśniowych serca oraz
mięśni gładkich naczyń. Ze względu na niewyjaśniony
mechanizm działania, należy ostrożnie podawać ekstrakty
pacjentom cierpiącym na zaburzenia sercowo-
-naczyniowe, ponieważ mogą one powodować działania
niepożądane.
W położnictwie
Istotną cechą ekstraktu z hakorośli jest wpływ na aktywność
skurczową mięśni macicy u ssaków. Udowodniono,
że podanie ekstraktu w dawce od 200 do
1000 µg/ml powoduje silne skurcze macicy. Badania te
są dowodem na zasadność tradycyjnego wykorzystania
surowca w położnictwie. Ekstrakt stosowany był najczęściej
dla przyspieszenia akcji porodowej. Surowiec
Harpagophyti radix należy do kategorii B w klasyfikacji
leków FDA, przyjmowanych w trakcie ciąży. Oznacza to,
że badania na zwierzętach nie wykazały wzrostu ryzyka
anomalii rozwojowych płodu, natomiast badania na
kobietach w ciąży nie dostarczają wystarczająco wiarygodnych
danych.
Przeciwwskazaniem
do podawania surowca – według ustaleń Komisji E – jest
choroba wrzodowa żołądka i dwunastnicy, ze względu na
związki gorzkie. Należy ostrożnie podawać pacjentom
z kamicą żółciową (tylko po konsultacji z lekarzem), ponieważ
surowiec wykazuje działanie żółciotwórcze
i może nasilić bóle kamicowe. Ze względu na wpływ
na układ sercowo-naczyniowy, należy zachować
ostrożność przy podawaniu ekstraktów pacjentom
przyjmującym leki antyarytmiczne i hipotensyjne.
Działania niepożądane wynikają przede wszystkim
z obecności związków gorzkich w surowcu. Nasilają one
wydzielanie kwasu żołądkowego, co może prowadzić do
nadkwaśności. W takich przypadkach należy lek odstawić.
* * *
Popularność stosowania hakorośli rozesłanej wzrasta, ze
względu na udowodnioną naukowo skuteczność działania
surowca, który zarejestrowano jako lek roślinny
w wielu państwach. Stosowanie preparatów Harpagophyti
radix rekomendowane jest, według ustaleń European
Scientific Cooperative on Phytotherapy (ESCOP),
do leczenia objawowego bólu grzbietu, zapalenia kości
i stawów, niestrawności i braku apetytu. Dalsze badania,
ukierunkowane na mechanizm działania Harpagophytum
procubens, umożliwią w przyszłości pełniejsze wykorzystanie
potencjału hakorośli oraz poszerzenie zakresu jej
wskazań terapeutycznych.
Mgr farm. Dominika Krenczkowska
Mgr farm. Dominika Krenczkowska
jest doktorantką
w Katedrze i Zakładzie Chemii
Fizycznej Wydziału Farmaceutycznego
z OML Gdańskiego
Uniwersytetu Medycznego.
Uczestniczka konferencji naukowych,
także międzynarodowych.
Interesuje się roślinnymi
surowcami leczniczymi
i fitoterapią.
|
|